H jamolxonov

Tekshirish savollari va topshiriqlar

1. 
   Tilning lug'at boyligidagi eskirish va yangilanish jarayonlari qanday omillar ta’sirida yuz beradi?
   
2. 
   Eskirish jarayonining natijalari nimalarda namoyon bo'ladi?
   
3. 
   Leksik istorizmlar nima?
   
4. 
   Leksik arxaizmlar nima? Uning qanday turlari bor?
   
5. 
   Leksik istorizm va leksik arxaizmlar qanday farqlanadi?
   
6. 
   Leksik neologizm nima? Uning qanday turlari bor?
   
7. 
   Individual nutq neologizmi va umumtil neologizmi haqida ma’lumot bering.
   

Tayanch tushunchalar

Leksik istorizmlar — o'tmish voqeligining nomlari.

Leksik arxaizmlar — hozirgi paytda bor bo'lgan voqelikning eskirgan nomi yoki hozirgi tilda mavjud bo'lgan leksemaning eskirgan ma’nosi.

Arxaizm-leksema — leksik arxaizmning bir turi. Unda leksema yaxlit holda eskirgan bo'ladi.

Arxaizm-semema — leksik arxaizmning ikkinchi turi. Bunda leksema yaxlit holda emas, qisman (semantik tarkibidagi ma’nolaridan biri) eskiradi.

Leksik-fonetik arxaizm — taiaffuz arxaizmi. Bunda leksemaning tovush tarkibida qisman eskirish yuz beradi.

Leksik neologizm — yangilik bo'yog'i bor bo'lgan leksemalar.

Individual nutq neologizmi - ayrim shaxs nutqida voqe bo'lgan neologizm.

Umumtil neologizmi — nutqiy hodisadan til hodisasiga aylangan neologizm.

Neolgizm-leksema — yangilik bo'yog'iga ega bo'lgan leksema.

Neologizm-semema — tilda azaldan mavjud bo'lgan leksemaning semantik tarkibida yangi pavdo bo'lgan ma’no (semema).

0‘ZBEK TILI LEKSIKASINING EMOTSIONAL-EKSPRESSIV

JIHATDAN QATLAMLANISHI

Adabiyotlar: 11 [73-75], 27 [67-71]. 32 [119-121].

138. 
     §. So'zning uslubiy bo‘yog‘i
     

O'zbek tili leksikasida so'zlar emotsional-ekspressiv jihatdan ikki qatlamga ajratiladi:

1. 
   Emotsional-ekspressiv jihatdan betaraf so'zlar. Bunday so'zlarning semantik tarkibida faqat denotativ ma’no (atash, nomlash semalari) mavjud bo'ladi: yuz, oriq, ozg‘in, jilmaymoq kabi.
   
2. 
   Emotsional-ekspressiv jihatdan bo'yoqdor so'zlar. Bunday so'zlarning semantik tarkibida denotativ ma’no (atash, nomlash semalari) bilan birga uslubiy bo'yoqlar (ifoda semalari, konnotativ semalar) ham mavjud bo'ladi: turq (denotativ ma'no + uslubiy bo'yoq), dirdov (denotativ ma'no+uslubiy bo'yoq), qiltiriq, ipiltiriq (denotativ ma’no + uslubiy bo'yoq), irshaymoq (denotativ ma’no + uslubiy bo'yoq) kabi.
   

1 z о h : yaxshi va yomon, g'azab va nafrat kabi so'zlarda uslubiy bo'yoq bordek tuyuladi, aslida esa ularda uslubiy bo'yoq yo'q, bu so'zlar belgi yoki voqelikni atash (nomlash) bilan cheklanadi, shunga ko'ra emotsional- ekspressiv jihatdan bo'yoqdor so'zlar sanalmaydi⁸⁰.

138. 
     §. Emotsional-ekspressiv bo‘yoqdor so'zlarning nutqda
     

qo'llanishi

Uslubiy bo'yog'i bor bo'lgan so'zlardan nutqda his-tuyg'ularni, so'zlovchining voqelikka nisbatan salbiy yoki ijobiy munosabatini ifodalash maqsadida foydalaniladi. Masalan: Mamlakat bizlarga ishonsin! Biz shalvirab ishnixurjun qilaylikl... (Uyg'.). Tursang-chi, muncha shalpayasanl (H.SH.). Bu misollarda bo'shashmoq leksemasi o'rnida shalviramoq va shalpaymoq so'zlari qo'llangan va shu so'zlarning mazmun planidagi uslubiy bo'yoqlar («kinoya», «mazax», «kesatiq» semalari) hisobiga nutqda ekspressivlik ta’minlangan.

Nutqda ekspressivlikning ifodalanishi quyidagi usullarga tayanadi:

1. 
   Leksik usul. Bunda uslubiy bo'yog'i bor bo'lgan so'z nutqqa kiritiladi (yuqoridagi misollar).
   
2. 
   Kontekstual usul. Bunda uslubiy bo'yog'i yo'q bo'lgan so'z ma’lum kontekst yoki nutqiy muhit ta’sirida uslubiy buyoqdor so'zga aylantiriladi. (bu haqda «Ifoda semalari» bahsiga qarang).
   
3. 
   Affiksatsiya usuli. Bunda betaraf ma’noli so'zlarga subyektiv baho ifodalovchi affiksal morfemalarqo'shiladi. (Bu haqda ham «Ifoda semalari» bahsiga qarang).
   
4. 
   Fonetik usul. Bunda so'z tarkibidagi undoshlardan bin qavatlantiriladi (geminatsiya), unlilarcho'ziladi, uig'uningo'mi o'zgartiriladi, shular hisobiga ekspressivlik ta’minlanadi. Misollar: Ishqilib, Zamira bechora uyatga chidayolmay ketib qolgan. Yashshamagurlar... (P.Q.). Akam bechora go'shangada ko'rib, xayro-o-o-on bo'lib qolganlar. (Mirm.).
   

5. So‘zni metaforik qo'llash usuli. Bunda ko'p ma’noli so'zning metaforaga asoslangan majoziy (hosila) ma’nosidan uslubiy figura sifatida foydalaniladi: Muhtaram qayin otamizga!Siz bilan meni qorong7 zmdonlarga tushirib, dor ostlarigacha tortgan ... Homid ismli bir to‘ng‘izni, nihoyat ikki уillik sargardonlik so'ngida, yordamchilari bilan tuproqqa qorishtirishga muvaffaq bo'ldim. (A.Qod.). Bu gapda to'ng'iz so'zi ko'chma ma'noda Homidga nisbatan qo'Ilangan, shu bilan Otabekning bu shaxsga nisbatan salbiy his-tuyg'usi, nafrati ifodalagan. Yana: Mamajon lochinyigit, Serharakat, betinim. (Q.M.). Bu gapda lochin so'zi o'z ma’nosida emas, ko'chma ma’noda- yigitning epchilligini, chaqqon va jasurligini baholash maqsadida qo'Ilangan.