Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги


Селекциясининг дастлабки материали ва методлари



Download 0,95 Mb.
bet108/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   ...   104   105   106   107   108   109   110   111   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

Селекциясининг дастлабки материали ва методлари. Мамлакатнинг турли минтахаларидаги тунрок-иклим шароитларига яхши мослашган жайдари сабзи навлари жуда куп ва хилма-хил булгани муносабати билан янги навларни яратишнинг асосий методи халх селекциясида етиштириб чикарилган жайдари навларни Морфологик ва биологик-хужалик белгиларини турли танлаш усуллари ёрдамида бир текис холга келтириб, яхшилашдан иборатдир. Бундай шароитларда, табиийки, дастлабки материал жайдари навлардан иборат булади.
Маданий ва ёввойи сабзининг 89 та жайдари навларидан иборат коллекцияни урганиб чиххан Узбекистан усимликшунослик институгининг текширишлари курсатиб бергаиидек юкори хосилликка каратилган селекцияда ВР 442, ВР 443, ВР 447 навлари (бахор ва ёзги муддатларда экиш учун), шунингдек К-1358, К-1543, ВР 444, ВР 452, ВР 546 навлари (ёзги муддатларда экиш учун) хамда сарик, осиё сабзисининг Афганистан ва Австралиядан келтирилган навлари; тез пишарликка каратилган селекцияда Узбекистонда етиштирилган ВР 442 ва Вр 443, Туркманистонда етиштирилган ВР 454 ва ВР 452 навлари; говлашга чидамлилик пайдо
кцлишга царатилган селекцияда Мирзои красная 228, К-1084, ВР 576, К-1545 навлари билан гарб кенжа турининг купгина навлари; таркибидаги курух моддалар ва хандларни купайтиришга царашилган селекцияда К-1545, К­1548, ВР 576, ВР 451, ВР 456 навлари, харотинни купайтиришга царатилган селекцияда ВР 572, ВР 474, ВР 476 навлари, асцорбин кислотани купайтиришга царатилган селекцияда К-1548, К-1545 навлари яхшигина дастлабки материал булиши мумкин.
Хорижий мамлакатлардаги сабзи селекциясида Туцималар культураси методини цулланиш йули билан олинган полиплоидлар, мутантлар, турлараро дурагайлардан дастлабки материал тарицасида фойдаланиш расм булиб бормоцда. Масалан, Россияда етиштирилган Ленинградская ва Мшак 195 деган тетроплоид навлар тез пишадиган ва илдизмевалари бир мунча йирик булиши билан ажралиб туради. Экиладиган материалга мутагенлар билан ишлов бериш натижасида бир цанча мамлакатларда сабзининг стерил формалари, барглари тик ва буйи паст булиб усадиган, Тупгулларининг шакли узгарган, хосили баравар етилиб борадиган, шунингдек илдизмеваларидаги хаьщ моддалари купроц, буладиган тезпишар навлар олинган.
Сабзининг тетраготоид формалари ва мутантларидан янги навларни яратишда дастлабки материал тарицасидагина эмас, балки гетерозис дурагайлар олиш учун ота-она формалари тарицасида хам фойдаланиш мумкин.
Хорижий мамлакатларда дастлабки материал олишнинг бир усули сифатида тур ичида дурагайлаш кенг расм булган. Ота-она формаларидаги фойдали белгиларни навга ато этиш учун шу усулдан фойдаланилади. Навлараро дурагайлашда ота-она формалари алохида цилиб цуйилган участкага биргаликда экилади. Ота-она формалари бир-биридан кескин фарц циладиган ва дурагайларни ажратиб олиш осон булган холларда экин эркин чанглатилади, морфологик белгилари жихатидан бир-бирига яхин формаларни чатиштиришда сунъий чанглаш усули цулланилади.
Экин эркин чанглатиладиган махалларда она ва ота усимликлар шахмат тартибида экилади. Бунда 40 фоизгача дурагай уругаар олинади. Сунъий чанглашда она усимликнинг соябопй изолятор тагига тугрилаб куйилади-да, гулларидаги чангдонлари ёрилганида ота усимликнинг сувли идишга солиб куйилади, хали чангдонлари очилмаган соябопини изолятор тагига олиб, гулларни чанглайдиган пашшалар киритиб юборилади.
Усимликларни кулда чанглаш жуда кам кулланилади. Четки соябопчаларнинг ташки гулларида ок гулбарглар пайдо була бошлаган, баъзи гулларда эса чангчи иплари очилиб келаётган маналларда шу усул кулланилади. Соябопчанинг 2-3 та гули бичиб куйилади, колганлари эса, кесиб ташланади. Бичилган гуллар ва ота соябопчалар шаша мата ёки капрон билан ураб куйилади (изоляция). Чангни йипгш учун юлиб олинган ота гулни чангдонлари билан буюм ойнасига окиста босилади ва чанглаш иши шу ойна ёрдами билан утказилади. Ота усимлик соябопчасини бичилган гуллар устида тутиб туриб силкитиш йули билан хам бу гулларни чанглатиб олиш мумкин.
Дурагайларда у ёки бу белгини кучайтириш учун туйинтирувчи чатиштириш деган усул кулланилади, яъни кайси дастлабки форманинг белгиларини дурагайга мумкин кахар туларок, утказиш керак булса, дурагай уша форма билан бир неча марта чатиштирилади. Боскичма-боскич чатиштириш усули хам кулланилади.
Дурагайлашда белги ва хоссаларнинг биринчи дурагай авлодда кай тарика наслдан наслга утиши хисобга олинади. Сабзида купгина белгилар биринчи дурагай авлодга оралик кодца наслга утади ёки белгилардан бирортасининг доминант булиши кузатилади (идцизмеванинг ок ранги сарик рангидан, ок ва сарик рангги ковокранг туси устидан, ярим узун шакли калта ва узун шакли устидан доминант булади). Илдизмеванинг уткир учли шакли утмас учли шаклидан, конуссимон шакли цилиндрсимон шаклидан, гушша баргларининг бакувватлилиги заифлигидан, ёйик холати кутарилиб турадиган колатидан доминант булади.
Хосилдорлиги юкори булган биринчи авлод гетерозис дурагайларини олиш учун корижий мамлакатларда, айникса Голлавдия, Япония, Россияда купрок турлараро дурагайлаш усули Кулланилади. Нантская 14, Шантенэ 24 1, Несравненная, Парижская харотел 43, Геранда, Московская зимняя А-515, Осинская, Мшак 195, Акушинская, Дербентская навларини чатиштириш гетерозис ходисасини юзага чикаришда дуруст натижаларни беради.
Дурагай уруFлар олишнинг кийинлиги сабзида гетерозисдан фойдаланишга тускинлик килади. Навлар табиий суратда четдан чангланганида дурагай уруглар 20-40 фоиз атрофида хосил булади. Дурагай уруглар чикишини купайтириш учун эркак стерилликка эга булган линиялардан она формалар тарикасида фойдаланиш зарур. Сабзи навларининг купгина популяцияларида ана шундай линиялар бор. Эркак стериллигининг икки хили ажратилган: петалоид стериллилик ва браун стериллик петалоид стерилликда чангчилар булмайди, улар гул баргларига айланиб кетади, браун стерилликда чангчилар ривожланмаган, жигарранг ёки сарик тусга кириб колган булади, чанг зарралари булмайди. Шу стериллик хиларининг ирсий табиати хар хил. Петалоид стериллик цитоплазма генларига богаик; булиб, чанглайдиган усимликнинг генотипидан катьий назар она томонидан наслга утади. Стерилликнинг иккинчи хили - браун стериллик хдм цитоплазма генларига, кам ядро генларига боглик, булади. Нав популяцияларида иккинчи хилдаги стериллик купрок учрайди.
Эркак стериллигига эга булган линиялар ажратиб олиниб, купайтирилгаыидан кейин улардан гетерозис комбинациялар олиш учун иштирокчилар тарикдсида фойдаланилади. Куп кайта инцухт калинганидан кейин депрессия бошланиши билан, учинчи авлоддан бошлаб, линия ичида купайтиришга утиш керак булади.
Хок мавжуд навларни, хок дурагайлашда олинган селекция популяцияларини яхшилашга дойр селекция ишида ялпи ва оилавий танлаш методлари кулланилади (оилалар изоляция килинадиган ва изоляция килинмайдиган методлар, жуфтларни чатиштириш методлари). Селекция жараёнининг бошида энг яхши оилаларни ажратиб олиш учун оилавий танлаш методларининг бири кулланилади. Энг яхши оилаларни бирлаштириб булганидан кейин навни обдон маромига етказиш учун зарур булса, яна ялпи танлаш усули кулланилади.
Селекция жараёнининг дастлабки боскичларида оилавий танлашни утказиш учун 100-200 та ва бундан кура купрок оила ва хар бир оилада 120­150 тадан усимлик булиши керак. Бир текис булмаган ва селекция ишининг йуналишига туFри келмайдиган оилалар бракка чикарилади ва ишни энг яхши усимликлар билан олиб борилади. Ажратиб олинган суперэлита усимликлари оилаларини алокида-алокида килиб саклашга куйилади, элита усимликлари эса, бирлаштирилади. Сакдапщан кейин илдизмевалар Егечоглик яхши туриб чикка1шигига караб баколанади ва суперэлита оила- оила килиб, элита эса умумий участкага экилади. Суперэлита усимликлари ё 100-300 м келадиган фазовий изоляция билан оилалари буйича экилади ёки уларнинг оилалари битта участкага алокида-алокида килиб экилади. Оилалар буйича бир неча марта танлаш утказиб, бир канча белтлари жикатидан бир текис чиккан энг яхшилари ажратиб олинганидан кейин уларни битта нав намунаси килиб бирлаштирилади-да, контрол ва конкурс кучатхоналарида бахолаб чикилади.
Оилалар устида иш олиб борилганида селекция агротехннпсаси коидаларига каттик амал килиб бориш катта акамиятга эга. Белгиларнинг модификацион узгарувчанлиги юкори даражада булишини кисобга олиб, усимликларнинг ирсий тафовутларини аник, билиб олиш ва оилаларга тугри бахо бериш учун мухит шароитларининг бир текис б}улишини таъминлаб бориш зарур. Агрофон танлаш максадларига TyFpH келадиган б)улиши лозим. КузFатувчи, яъни провокацион шарт-шароитлар юзага келтиришга алохида ахамият бермок, керак.
Сабзи устида селекция иши олиб борилганида ycHMJimc наслига энг мухим хужалик-биологик белгилари 6yUH4a доим бахо бериб борилади. Селекция жараёнининг бошидан охирига yra6 борилган сайин бахоланиши керак булган белгилар сони КупаППх бахолаш усулларининг узи эса, субъектив усуллардан объектив усулларга айланйб боради.
2. Ош лавлаги

Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   104   105   106   107   108   109   110   111   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish