Узбскистонда селекция-уруFчилик ишлари. Узбекистонда сабзавот экинлари селекцияси уз тараккиётида бир нечта боскичларни босиб утди, чунончи оддий халк селекцияси, саноат ва илмий селекция йули билан иш олиб борилди.
Номлари сакланиб колмаган узбекистонлик халк селекционер- лари хозир хам уз ахамиянини йукотмагап пиёз, бодринг, илдиз- мевапи сабзавотлар, тарвуз, ковокнинг ажойиб навларини, мисли курилмаган бир-канча ковун навларини яратдилар. Буларнипг купчилиги навни яхшиловчи танловдан утиб, илмий муассасалар томонидан ажратиб олипган ва мамлакатимизда районлаштирилган навлар булиб келди ёки шуццай булиб колмокда.
Жайдари ковун навларини яратишда мамлакатимиз халк селекциясининг кулга киритган ютуклари айпикса эътиборга лойик. Хозир республикада экиладиган ковунларпипг 160 дан ортикрок навлари учрайди. Ковунларнинв районлаштирилган 33 нави орасида 8 та жайдари нав ва халк селекцияси томонидан етиштирилган 18 та нав бор. Неча-неча асрлар давом этиб келган танлаш натижасида ялокида олинган хар бир ковунчилик y4OFugaru маълум Тупрок-иклим ва тарихий шароитларда уша жойларнинг уз ковунлари яратилган, булар кейинчалик асрлар буйи экиб келинган. Шу нарса маълум белгиларнинг авлодларда мустахкамланиб колишига олиб келган. Шунинг учун хар бир ковунчилик yчоFига унинг халк томонидан яратилган уз навлари хосдир. Бу навлар бошка шароитларга кучирилганида хосилдорлиги ва мевасининг таркибидаги канд микдори купинча камайиб кетади, вегетация даври узайиб колади.
Узбекистан Республикасида жуда хилма-хил жайдари ковок навлари бор. И.М.Ашеров маълумотларига Караганда, мамлакатимиз хужаликлари ва томоркаларида экиладиган ковокларнинг 140 тадан ортик, хилдаги навлари, жумладан, мускат ковок-57, йирик мевали- 45 ва каттик пустли-38 ковок навлари учрайди. Ковок навлари Зарафшон (50), Амухарё куйи окими водийларида (39), Фаргона водийсида (29) хаммадан куп.
Сабзавот ва полиз экинлари селекцияси за уруFчилиги юзасидан режа асосида олиб бориладиган ишлар мамлакатимизда 1913-1915 йиляарда. Туркистон ва Мирзачул кишлок хужалик тажриба стан- циялари яратилганидан кейин бошланди, ушанда бу станциялар жайдари ва ажнабий навларга киёсий бахо бериш ишларини бошлаб юборган эдилар.
Сабзавот ва полиз экинларининг бой генофондини урганиш ва бу усимликлар селекциясига дойр ишларни авж олдиришда Бу- туниттифок усимликшунослик институтининг У рта Осиё тажриба станцияси (хозирги Узбекистон усимликшунослик илмий-текшириш институт, унинг Сурхонхарё ва Андижон вилоятларида иккита тажриба булими бор), шунингдек Бутуниттифок усимликшунослик институги томонидан утказилган экспедиция текширувлари, сабзавот ва полиз экинлари жахон коллекцияларини йинпп ва урганиш ишлари катта ролни уйнади. Хозир тилга олиб утилган станция Афгонистонга кдяинган экспедициядан кайта туриб, Н.И. Вавилов 1927 йилда Тоипсентда тухтаган махал ида унинг ташаббуси билан очилган эди. 1927 йилгача бу станцияиинг уз ерлари булмагап ва у уз коллекцияларини бошка кишлок хужалик муассасаларига жойяаштирар эди. 1928 йили станцияда сабзавот экинлари навларини синаш буйича мамлакатимиздаГи биринчи участка ва урувларни иазорат килувчи лаборатория ташкил этилди. 1933 йили бу ерда селекция маркази очилди. Станцияда йирик селекционер олимлар - полиз экинлари сокасида Н.Е. Житенева, К.И. Пангало, бодринг сокасида - С.Г. Габаев, итузумдошлар оиласига мансуб экинлар сокасида - С.И. Доброкотовалар ишлар эдилар. Узбекистан усимликшунослик илмий-текшириш институти жуда бой коллекцияии йивиш, саклаб бориш ва урганиш билан бир каторда сабзавот ва полиз экинлари нав-хилари, яъни сортиментини кенгайтириш ва яхшилаш И1иига катта хисса кушди. Узбекистоида полиз экинларининг 70 дан ортик, сабзавот экинларининг 20 дан ортик навлари экилади. Бу улкада хозир полиз экинларининг 2,7 мингга якин ва сабзавот экинларининг 1,3 мингга якин намуналаридан тузилгаи коллекциялари бор.
Сабзавот, полиз экинлари ва картошка илмий-амалий селекцияси ва уруFчилигининг ривожланишига Узбекистан сабзавот тажриба станцияси катта хисса кушди. Иккинчи жахон уруFидан кейин бу станция кайта ташкил этилиб, Узбекистон сабзавот-картошка тажриба станциясига аилантирилди, 1961 йилда эса у кайтадан тузилиб, Узбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий-текшириш институтига аилантирилди. Хозир бу институшиэт мамлакатимиздага асосий минтакаларда жойлашган 8 та таянч булимлари бор. Станция фаолияни даврида селекциояеряардав П.Н.Дудко, А.Г.Никулина. М.Н. Кулаковалар сабзавот ва полиз эхинлари селекциясида катта ютукларга эртцдияар, улар полиз экинларининг купгина жайдари навларини ажратиб олиб, якга бодринг, бош карам навларини яратдилар, пиёз, сабзи ва бошка сабзавот экинларининг навларини яхшиладтшар. Тажриба станцияси полиз экинлари селекцияси институтига айлавггарганидан кейин бу ишларни А.С. Хакимов, С.К. Кучкоров, И.М. Ашеров. А.С. Шчукина, Р.А. Хакимов, А.М. Аббосов, Е.В. Ермолова, А. Юсупов. А. Обидов, И. Эсонов, Е.О. Серковалар муваффакият билан дазом эттирдилар. Сабзавот ва полиз экинлари уруFшунослиги ва урупшлигига А.С. Хакимов, Т.Г. Муминов, Р.С. Рахимова каттапша хисса кушшцди.
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруFчшшга сокасида машха- катимиздаш кишлок хужалиги олий укув юртлари катташна шя олиб бормовдалар. Кудингаздага дарсликда баён калинаёгган уцув фани “мева- сабзавотчилик ва узумчилик” мутахассислиш буйича таълим олаётган талабаларга Тошкент давлат аграр уяиверситещда, Самарканд ва Аццижон кишлок хужалик институтларада укитилади. Тошкент давлат аграр университетида профессор Н.Н. Балашев (1902-1977) картошка уруFчилигага оид масалаларни ривожлаптиришга катта хисса кушди. Бу ерда Уринбой деган тез пишар тарвуз, Рокат ковун навлари, Серсув деган иссикдона бодринг нави ва Навбахор деган гетерозис дурагай нави (В.И.Зуев, Р.Еаникужаева). очик ерга экишга мулжалланган Омад ва Талаба номли бодринг навлари (С.М.Межитов, В.И.Зуев) етиштириб чикарилди, бодринг ва полиз экинлари гуллашининг биологияси ва уруFчилигага дойр катта ишлар олиб борилди. Самарканд кишлок хужалиги институтида Д.Т.Аб- духаримов билан Т.Э.Останакуловлар картошка уруFчилигага дойр бир канча илмий ишларни бажардилар, бу экиннинг юкори хосилли навларини яратдилар.
Полиз экинлари селекцияси сокасида мамлакатимизда айникса катта муваффакиятлар кулга киритилди. Илмий муассасалар томонидан 60 та ковун, 17 та тарвуз, 4 та ковок навлари селекция йули билан ажратиб олиниб, текисланди. Шу вактга кадар булардан тегишлича 25; 10 ва 4 та навлар районлаштирилган.
I кисм. УМУМИЙ СЕЛЕКЦИЯ
Do'stlaringiz bilan baham: |