Гуллашининг биологияси. Сабзининг гуллаши илдизмевалари экилганидан 45-46 кундан кейин марказий поясининг соябопларидан бошланади. Су игра кейинги тартиб соябоплари гул очади. Хар бир соябоп доирасида гуллаш четки соябопчадан бошланади. Айрим соябопчанинг гуллаши 4-5 кун, Тупгулнинг очилиб туриши 10-15 кун, бутун усимликнинг гуллаб туриши эса, 25-30 кун давом этади. Куннинг узун, хароратнинг юкори ва намликнинг паст булиши гуллашни тезлаштиради.
Сабзи гуллари майда, хушбуй, икки жинсли булади. Гул курFOни тугри шаклда, майда-майда гул барглари бор, булар одатда ок, баъзан 288яшилнамо булади. Гул курFOни беш аъзоли, косача барглари редукциял- анган. Гулида бешта чангчиси ва иккита устунчаси бор. Тугунчаси пастки, икки уяли, уясида битта урупсуртаги булади. Эркак гуллар хам, урFOчи гуллар хам учрайди.
Сабзи гуллари эрталабки соатларда очилади. Улар протерандрик гуллардир. Гул чанги етилганида чангчиларининг ипи чузилиб, чангдонлар тумшукчадан нари кочади ва уша куннинг узида куриб колади. Чангдонлар гулдан чикишда ёрилади. Чанг зарраларининг диаметри 13-30 мкм. Тунда чангдонлар сулиб колади, гул устунчалари тумшукчасини туFрилаб, чанг ола бошлайди. Шу нарса хашаротлар ёрдамида юзага чикадиган четдан чангланишни таъминлайди.
Сабзида уз-узига туFри келмаслик ходисаси яхши ифодаланган. Протерандрия ходисаси яккол ифодаланган булгани учун табиий шароитларда узидан чангланиш ходисаси (автогамия) гул доирасида амалда юзага чикмайди. Усимлик доирасида гейтеногамия хамдан-кам холларда кузатилади. Сабзи навлари бир-бири билан ва ёввойи холда усувчи бир йиллик формалари билан осон чатишади. Шу муносабат билан селекция кучатхоналари уртасидаги фазовий изоляция очик, ерларда камида 2000 м ва ёпик ерларда 800 м, танланган айрим гурухлар уртасидаги изоляция эса камида 100- 500 м булиши керак.
УруFшунослиги. Сабзи меваси - бир-биридан осон ажраладиган иккита уруFдан иборат мева. Сабзи уругаари бешта асосий ковургасининг суст ривожланганлиги билан зирадошларга мансуб бошка усимликларнинг меваларидан фарк; килади, уша ковурFаларининг орасида бир катор туклар билан копланган туртта иккинчи даражали ковурFалари булади. Сабзи эркин холда чангланганида битта соябопда 1000 тадан то 2000 тагача уруF хосил булади. Бир туп уругаик сабзидан 2,5 г дан 15 г гача уруF олинади.
Уругаик сабзининг кандай муддатларда етиштирилгани, уругаик- ларнинг кандай хароратда сакланиб, кандай халинликда экилгани ва бошка омиллар экин Тупининг шокланиш тарзига ва усимликларнинг уруF махсулдорлигига таъсир килади. Бир мунча барвакт экилган уругаардан етишиб чиккан илдизмевалар ерга кадалганда улардан усиб чикадиган уругаик экин Туплари анча сершок булади. Экин кэлин килиб экилганида кам шоклаган усимликлар сони купайиб, пояларнинг умумий сони кахмаяди ва уруFларнинг етилиши тезлашади. Уругаик илдизмевалар 5-6°С хароратда сакланадиган булса, уругаик экин Туплари уларни 0+1 °С хароратда саклашдагидан кура анча сершок булиб усади.
Сабзида уруFарнинг шаклланиш боскичи 20-25 кун давом этади. Шу боскичнинг охирларига келганда уругаар 80-78% намликда ва хали униб чикмаддиган холда булади. Тулишиш боскичи хэм 20- 25 кун давом этади. Бу боскичнинг охирларига келиб уругаарнинг намлиги 78-65% гача тушади ва унувчанлиги 0 - 54% га етиб колади. Сабзи урувлар'ининг етилиш боскичи 15-25 кун давом этади. Мум пишиклиги фазасининг охирларига келиб уругаарнинг намлиги 55- 52% гача тушади, унувчанлиги эса ортиб, 54-74% га етиб колади, шу даврда сабзи урувларини йивпб, кейин сунъий равишда етилтириб олиш мумкин. Биологик етуклик фазасида, яъни уругаик обдон етилиб оладиган даврда уруыарииии намлиги 45-43% гача тушади, унувчанлиги эса, энг юкори даражага - 74-76% га етади.
Турли тартиб соябопларида уругаар баравар етилмайди: усимлик- нинг гулга кирган вактидан бошлаб хисоблагавща улар биринчи тартиб соябопларида 40-45 кундан кейин, иккинчи тартиб соябопларида - 50-55 кувщан кейин, учивши тартиб соябопларида эса, 60-65 кундан кейин етилади. Турли тартибдаги шоклардан йивтвб олинган уругаарнинг сифати хам хар хил булади. Уругаар нечогаик юкори тартибдаги шоклардан олинган бушса, уларнинг сифати шунча паст булади: 1000 дона ypyF оFирлиги, уругаарнинг унувчанлиги, униб чик;иш энергияси ва наслининг хосилдорлиги кам булиб чикади. Бу - уругаарнинг яхши етилмай, эмбрионининг калтарок, булиб килгани, униб чикиши анча чузилиб кетганига бол лик булади.
Сабзи уругаари майда. 1000 дона ypyF овтврлиги 1-1,8 г ни ташкил этади. Бир килограммда 600 минг - 1 млн. дона ypyF булади. 1 куб. м ypyF оFирлиги 390-445 кг ни ташкил этади. Уругаарнинг жуссаси ясси-наварик булиб, шакли тухумсимон. Юзаси ковурFали, ранги бузранг. Майда-майда тиканавчалари бор.
Нав тозалиги биринчи нав тоифасига кирадиган уругаарда камида 98%, иккинчи нав тоифаси уругаарида - камида 96%, учинчи тоифа уругаарида - камида 85% булиши керак. Учинчи нав тоифасида купи билан 2% бошка нав ва дурагайлар аралашмаси булишига йул куйилади.
Экинбоплик сифатлари жихатидан биринчи синф уругаарида унувчанлик камида 70%, тозалик камида 85%, аралашиб колган бошка усимликларнинг уругаари купи билан 0,5% булиши керак иккинчи синф уругаарида бу ракамлар тегишлича 45, 80 ва 1 % ни ташкил этади, уругаарнинг кондицион намлиги - 10%.
Сабзи урукининг пустида тез ачиб коладиган эфир мойи куп, шунга кура уругаар бир-икки йил саклаб куйиладиган булса, унувчанлиги кескин пасайиб кетади. Урук пустида буладиган уша мой ypyF ичига нам утишини хам кийинлаштиради, шунинг натижасида уруFнинг буртиб, униб чикиши
секинлашади.
Do'stlaringiz bilan baham: |