H a z I r L a y a n

3
Fuji Yama, s. 130
4
Kassandra Tamgası, s. 33
5 
Akın, C. (2015). Cengı̇z Aytmatov’un Eserlerı̇nde Vı̇cdan. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, s. 1565.
88 |
IHLAMUR
ANMA VE ARMAĞAN KİTAPLAR DİZİSİ • 
TÜRK DÜNYASI EDEBİYATI

---

sarlamaktadır. Bu dünya aynı zamanda, kalbine Tanrı sevgisi yerleşen insanlardan 
oluşan bir dünya olmalıdır.
6
Aytmatov’a göre, Tanrı’nın inkâr edildiği, materyalist 
ve ateist bir dünya olmamalıdır. Ayrıca, insanların dimağlarına kilisenin dogma
-
larından kurtulmuş iman ve vicdan yerleştirilmelidir. Dolayısıyla Aytmatov, dinî 
değerleri zayıflamamış, ama aklın özgürleştiği bir dünya tasavvur etmektedir.
Betme-Bet
(Yüz-Yüze) eserinde Aytmatov, eserdeki Seyde karakteri üzerinden bir 
dünya tasavvuru yapar. Seyde, asker kaçağı olarak dağda yaşayan ve komşularının 
tek geçim kaynağı olan ineğini bile çalacak kadar alçalan kocası İsmail’in bu ihanet 
ve vicdansızlığına isyan ederek onu ihbar eder. Aytmatov’un bu eserde çizdiği ideal 
dünya insanı, vatansever ve vicdanlı insan tipidir. Hayvanlar gibi yaşamayan ve 
insan onurunu ayaklar altına alıcı bir erdemsiz tavırda bulunmayan insan, Aytma
-
tov’un ideal insan tipi olmuştur. 
Selvi Boylum Al Yazmalım
adlı eserde de Baytemir, hem Aytmatov’un hem de Sov
-
yet ideolojisinin ideal insan tipi olarak karşımıza çıkmaktadır. Sovyet ideolojisinin 
ana unsurlarından biri olan 
“emek”
kavramı, Baytemir adlı karakterin öne çıkan 
özelliğini oluşturmaktadır. Esasında bu eserin son sahnesinde Asya adlı karakterin 
“aşk”
yerine 
“emeği”
tercih etmesi, bugüne kadarki klasik aşk hikâyelerinden 
farklı bir son olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak bu tercihin, Sovyet ideolojisi 
bağlamında düşünüldüğünde şaşırtıcı olmadığı görülecektir. Bu bağlamda Bayte
-
mir için, iyilik ve emeği temsil eden ve Aytmatov’un dünya tasavvurunda yer alan 
bir karakterdir diyebiliriz. 
Aytmatov’un dünyaca tanınır bir yazar olmasına vesile olan eseri 
Cemile
’de kar
-
şımıza çıkan ideal unsur 
“aşk”
tır. Aytmatov, kahraman anlatıcı Seyit’in gözünden 
ve belki de kendini Seyit yerine koyarak, yasak aşk dahi olsa, maddi arzuların, 
çıkarların, ihanetlerin, kıskançlıkların ve intikam duygularının kirletmediği ve ken
-
diliğinden doğuvermiş bir aşkı tasavvur dünyasına yerleştirmektedir. Bu tasavvur 
dünyası, kendilik değerlerinin merkeze alındığı bir ideal dünya tasavvuru olarak 
görülebilir. Bu bağlamda Aytmatov’un ideal dünyasındaki değerlerden birinin 
“kendilik”
olduğu söylenebilir. Kendi olmanın bir sonucu olarak eserde sunduğu 
“aşk”
, ideal dünya tasavvuru çerçevesinde Aytmatov’un sunduğu bir başka değer 
olarak ortaya çıkmaktadır.
Müziği eserlerinde dönüştürücü güç olarak kullanan Aytmatov, 
Cemile 
romanında 
bu gücü bir Ağustos gecesi Danyar’ın Cemile’ye söylediği türkü ile dikkatlere sun
-
maktadır. 
Kassandra Tamgası
’nda Filofey, Runa’nın ölümü üzerine bir Japon müziği 
dinlemektedir. 
Beyaz Gemi
romanında yer alan 
Han
hikâyesinde tutsak olan Han’ın 
ölmeden önceki son isteği, köyünün çobanından bir türkü dinlemek olmuştur. 
Gün 
Olur Asra Bedel
romanında bozkıra açılan ve koyun sürüleri başında bekleyen genç 
kızların türkü söyleyerek birbirini uyanık tutmaya çalıştıkları görülür. 
Elveda Gülsa
-
rı
’da Gülsarı, Tanabay’ın gizli sevdası Bibican’a giderken söylediği türkülerle coşar 
ve koşu temposunu artırır. Bütün bunlara bakıldığında Aytmatov’un ideal dünya 
6 
Söylemez, O. (2009). Cengiz Aytmatov’un Romanlarında Kader ve Kadercilik. Gazi Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları 
Dergisi, s. 306.
CENGİZ AYTMATOV’UN ESERLERİNDE “İDEAL DÜNYA” TASAVVURU ÜZERİNE • 
Cüneyt AKIN
|
89

---

tasavvurunda müziğin önemli bir yerde olduğu söylenebilir.
İlk Öğretmen
adlı eserinde Aytmatov’un ideal tipi Düyşön’dür. 
İlk Öğretmen
hikâ
-
yesi, okuryazarlığı askerde öğrenen Düyşön’ün, bütün güçlükleri aşarak, köyün
-
de okul yapıp, öğrencilerine öğretmenlik yapmasının ve böylece yeni bir devri 
başlatmasının destansı hikâyesidir. Düyşön’ün bu çabaları boşa değildir. Zira, bir 
gün öğretim üyesi olacak bir çocuk olan Altınay, öğrencileri arasındadır. Bu eser
-
deki ana fikir, ‘zorluklar karşısında pes etmemek’ ve ‘yurduna hizmet etmede en 
iyi yol olarak, bilgili insanlar yetiştirmek’ düşünceleridir. Dolayısıyla Düyşön, 
Aytmatov’un ideal dünyasının ideal öğretmenidir. Bu uzun hikâyede, Düyşön’ün 
öğrencisi olan Altınay Süleymanova ise, başarılı bir öğrenciliğin sonunda öğretim 
üyesi olarak ideal dünyanın öğrencisi olmayı hak etmiş görünmektedir.
Sonuç olarak, yukarıdaki eserlerinde idealize ettiği karakter ve diğer nesnelere 
bakıldığında, Aytmatov’un ideal dünya tasavvurunda yer alan unsurları maddeler 
halinde sıralayabilir ve tasnif edebiliriz:
İdeal dünyanın vicdanı olan karakterler: 
Beyaz Gemi
’deki Adsız çocuk, 
Betme-bet
(Yüz yüze) adlı eserdeki Seyde, 
Kassandra Tamgası
romanındaki Kassandra Emb
-
riyonu
İdeal dünyanın dürüst karakteri: 
Fuji Yama
’daki Sabur, Tanrı’nın huzurunda ger
-
çekleri söylemekten çekinmeyen, dürüst insanları temsil etmektedir.
İdeal dünyanın mekânı: 
Toprak Ana
’daki toprak
İdeal dünyanın insanları: Kalbine Tanrı sevgisi yerleşmiş olan insanlar 
İdeal dünyanın emekçisi: 
Selvi Boylum Al Yazmalım
adlı eserdeki Baytemir ka
-
rakteri
İdeal dünyanın ahlakı bozulmamış karakteri: 
Dişi Kurdun Rüyaları
adlı eserdeki 
Abdias karakteri
İdeal dünyanın özgür insanı: 
Cemile
romanındaki 
“aşk”
unsuru bağlamında, ken
-
dilik (kendi olma) değerlerine sahip olanlar. 
İdeal dünyanın duygu değeri: 
Cemile
romanındaki 
“aşk”
unsuru.
İdeal dünyanın dönüştürücü gücü: Aytmatov’un eserlerinin birçoğunda 
“müzik”
dönüştürücü güç olarak karşımıza çıkmaktadır. 
İdeal dünyanın hakikati savunan adamı: 
Gün Olur Asra Bedel
romanında Yedigey 
bunu yapmaktadır.
İdeal dünyanın öğretmeni: 
İlk Öğretmen
hikâyesinin öğretmeni Düyşön’dür.
İdeal dünyanın öğrencisi: 
İlk Öğretmen
hikâyesinin başarılı öğrencisi Altınay Sü
-
leymanova’dır.
Yukarıda sıraladığımız, Aytmatov’un tasarladığı ve ideal dünyasını ifade ettiğini 
düşündüğümüz unsurlar, Aytmatov’un eserlerinden yola çıkarak tespit edebildiği
-
90 |
IHLAMUR
ANMA VE ARMAĞAN KİTAPLAR DİZİSİ • 
TÜRK DÜNYASI EDEBİYATI

---

miz unsurlardır. Öncelikle Aytmatov, çocukluğundan itibaren kendisinin, Kırgız 
Türklerinin ve Sovyetler içerisindeki toplulukların ve savaşlar içindeki dünyanın 
yaşadığı travmatik, acılarla, baskılarla, açlıkla ve savaşlarla vb. dolu dünyanın son 
bularak yaşanılası bir dünyanın inşasının adeta ipuçlarını eserlerinde ortaya koy
-
maya çalışmıştır. İnsanlar ve bütün canlılar için ideal ve belki de ütopik bir dünya 
tasavvur eden Aytmatov, insanı merkeze alan bir dünyadan öte, bütün canlıların 
hayat haklarının koruma altında olacağı bir dünya tasavvur etmiştir.