H. A. Jamolxonov

73-§. Boshqa tillardan o’zlashtirilgan ayrim so’zlar orfoepiyasi.       
 
1.Turkiy  tillarda,  ma’lumki,  f  undoshi  bo’lmagan,  shuning  uchun  jonli 
so’zlashuvda  arab,  fors  va  rus  tillaridan  o’zlashgan  so’zlardagi  "f"ni  "p"  deb  talaffuz 
qilish  hollari  uchraydi: 
ulfat>ulpat,  faner>paner,  ferma>perma
  kabi.  Hozirgi  o’zbek 
adabiy tilida ularni "f" bilan talaffuz qilish me’yor holiga kelgan.  
 
2.So’z  yoki  bo’g’in  boshida  undosh  tovushlarning  qatorlashib  kelishi  turkiy 
tillarga  xos  bo’lmagan.  Bu  hodisa  keyinchalik  boshqa  tillardan  o’zlashtirilgan  so’zlar 
talaffuziga  ham  ta’sir  qilgan  –  jonli  so’zlashuvda  so’z  yoki  bo’g’in  boshida  yoxud 
bo’g’indagi  ikki  undosh  orasida  bir  unlining  orttirilishiga  olib  kelgan: 
shkaf>ishkop, 
stakan>istakon,  plan>pilon,  traktor>tiraktir
  kabi.  Bunday  holat  so’z  oxirida  ham 
uchraydi: 
aql>aqil,  fikr>fikir,  ilm>ilim,  hukm>hukum
  kabi.  Hozirgi  o’zbek  adabiy 
tilida  bunday  so’zlarni  asl  holicha  (unli  orttirmay)  talaffuz  qilish  orfoepik  me’yor 
sanaladi.  Bunday  me’yor  shu  tipdagi  so’zlarning  yozuvdagi  shaklini  (imlosini)  to’g’ri 
belgilashga ham yordam beradi. 
 
3.Umumturkiy  so’zlarda  ikki  unli  yonma-yon  qo’llanmaydi,  bu  hol  arab  tilidan 
o’zlashgan 
oila, doir, rais, maorif, saodat, mutolaa
 kabi so’zlar talaffuziga ta’sir qilgan: 
oila,  doir,  rais
  so’zlarida  bitta  "y"  orttirilgan  (
oyila,  doyir,rayis  kabi
), 
maorif,  saodat, 
mutolaa
 so’zlari esa unlilarning diftonglashuviga – 
mo:rip, so:dat, mutola:
 kabi talaffuz 
qilinishiga  olib  kelgan.  Keyingi  bir  asr  ichida  rus  tilidan  so’z  o’zlashtirishning 
faollashganligi,  ruscha  o’zlashmalarning  rus  tilidagi  talaffuz  va  imlo  me’yorlarini 
o’zbek  tiliga  aynan  singdirish  tendentsiyasining  ustun  bo’lganligi  o’zbek  tilida  ikki 
unlining so’z tarkibida yonma-yon kelishini orfoepik va orfografik me’yorga aylantirdi: 
biologiya,  geometriya,  geologiya,  geodeziya 
va  boshqalar.  Bu  hol  arabcha 
o’zlashmalarda  (
oila,  doir,  rais,  maorif,  saodat,  matbaa,  mutolaa 
kabilarda)  ham  ikki 
unlining yonma-yon talaffuz qilinishi va yozilishini me’yor darajasiga ko’tardi. 
4.Arab tilidan o’zlashtirilgan 
ta’na, da’vo, ma’no, e’lon, me’mor, mo’tabar 
kabi 
so’zlarning birinchi bo’g’inidagi unlilar bo’g’iz artikulatsiyasi bilan cho’ziqroq talaffuz 
etiladi. 
 
5.Rus tilidan o’zlashgan so’zlarda "i" unlisi o’zbek tilining "i" unlisidan torroq va 
cho’ziqroq  talaffuz  etiladi.  Qiyos  qiling: 
tish
  (o’zb.)  – 
tip>ti:p
  (rus.), 
til 
(o’zb.)  – 
tir>ti:r 
(rus.) kabi. 
 
6.Rus tilidan o’zlashtirilgan ko’p bo’g’inli so’zlarning urg’usiz ochiq bo’g’indagi 
"i" o’zbekcha "i"dan torroq va cho’ziqroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: 
bilan 
(o’zb.) – 
bilet 
(rus.), 
kinoya
 (o’zb.) – 
kino
 (rus.) kabi. 
7.Rus  tili  orqali  o’zlashtirilgan  so’zlarning  so’nggi  ochiq,  urg’uli  bo’g’inida  "i" 
unlisi  o’zbekcha  "i"dan  tor  va  cho’ziq  talaffuz  etiladi.  Qiyos  qiling: 
maxsi
(o’zb.)  – 
taksi
(rus.), 
tepki
(o’zb.)- 
konki
(rus.)  kabi.  Urg’uli  bo’g’inning  boshqa  tiplarida  (yopiq, 
to’la yopiq bo’g’inlarda) ham ruscha "i" o’zbekcha "i"dan cho’ziqroq va torroq talaffuz 

---

106 
 
qilinadi.  Qiyos  qiling: 
metin 
(o’zb.)  -
nikotin>nikoti  :  n 
(rus.), 
ovsin 
(o’zb.)  -
apelsin>apelsi:n 
(rus) kabi. 
8.Rus  tilidan  o’zlashtirilgan  bir  bo’g’inli  so’zlarda  "u"  unlisi  o’zbek  tilidagi 
"u"dan  cho’ziqroq  va  kuchliroq  talaffuz  etiladi.  Qiyos  qiling: 
dud
(o’zb.)  – 
dub>du:b
(rus), 
pul
(o’zb.) – 
puls>pu:ls
(rus.), 
tush
(o’zb.) – 
tush>tu:sh
(rus.) kabi. 
9.Rus  tilidan  o’zlashtirilgan  ko’p  bo’g’inli  so’zlarning  urg’uli  bo’g’inida  "u" 
unlisi o’zbek tilidagi "u"dan ancha cho’ziq va bir oz yo’g’onroq talaffuz etiladi. Qiyos 
qiling: 
bu-da
(o’zb.)  – 
budka 
(rus.), 
mangu 
(o’zb.)  - 
mangusta 
(rus.), 
mavzu 
(o’zbeduza 
(rus.)  kabi. 
10.Rus tilidan o’zlashtirilgan ko’p bo’g’inli so’zlarning urg’usiz bo’g’inidagi "u" 
qisqa  talaffuz  qilinadi,  ammo  o’zbek  tilidagi  "u"  ayni  shu  fonetik  pozitsiyada  ruscha 
"u"dan  ham  qisqaroq  bo’ladi.  Qiyos  qiling: 
dushman>dъshmәn
(o’zb.)- 
turbina
(rus.), 
muzday>mъzdәy
(o’zb.)-
muzey
(rus) kabi. 
11.So’z  boshidagi  berkitilmagan,  urg’usiz  bo’g’inda  "u"  unlisi  ruscha  so’zlarda 
yo’g’onroq,  o’zbekcha  so’zlarda  ingichkaroq  (yumshoqroq)  talaffuz  etiladi.  Qiyos 
qiling: 
uklad
(rus.) – 
uxlamoq
 (o’zb.), 
uzual 
(rus.)-
uzum 
(o’zb.) kabi. 
12.Ruscha  leksik  o’zlashmalarda  "u"  unlisi  yumshoq  undoshdan  so’ng  o’ta 
ingichka  (old  qator  unli  tarzida),  qattiq  undoshdan  so’ng  esa  yo’g’on  (orqa  qator  unli 
tarzida)  talaffuz  qilinadi.    Qiyos  qiling: 
abajur  va  manikur(абажур  ва  маникюр), 
ultimatum va kostum (ультиматум ва костюм), plug va salut(плуг ва салют)
  kabi. 
Rus  tilidan  o’zlashtirilgan  so’zlarda  yumshoq  undoshdan  keyin  kelgan  "u"  o’zbekcha 
"u"dan  ham  ingichkaroq  va  yumshoqroq  talaffuz  etiladi.  Qiyos  qiling: 
burro 
(o’zb.)-
byro
 (рус.) kabi. 
13.Ruscha  leksik  o’zlashmalarning  urg’usiz  bo’g’inidagi  "e"  unlisi  o’zbekcha 
"e"dan  ancha  tor  ("i"ga  yaqin)  talaffuz  etiladi: 
telefon>tilifon.,  televizor>tilivizъr, 
adres>adris
 kabi. 
14.Rus  tili  orqali  o’zlashgan  so’zlarda  "a"  unlisi  o’zbekcha  "a"dan  yo’g’onroq 
talaffuz etiladi. Qiyos qiling: 
kana
(o’zb.)-
kanal 
(rus.) kabi.  
15.Rus tilidan o’zlashtirilgan so’zlardagi o’rta keng, lablangan "o" unlisi urg’uli 
bo’g’inda o’zbek tilidagi o’rta keng, lablangan "o’"dan kengroq talaffuz etiladi. Qiyos 
qiling: 
ton 
(rus.)  -
to’n 
(o’zb.), 
tok 
(rus.)  –
to’k 
(o’zb.), 
tort 
(rus.)-
to’rt 
(o’zb.)  kabi. 
Urg’usiz bo’g’inda esa ruscha "o" reduksiyaga uchrab, o’ta kuchsizlanadi va "qisqa "i" 
yoki "a" tarzida talaffuz qilinadi: 
traktor>tъraktъr
, samolyot>samalyot kabi. 
16.Jonli tilda "r" bilan boshlangan arabcha, forscha va ruscha so’zlarning boshida 
bir  "o’"  tovushining  orttirilishi  ancha  keng  tarqalgan:  ro’za>o’raza,  rus>o’ris, 
ro’mol>o’ramol  kabi.  Adabiy  talaffuz  me’yori  sifatida 
ro’za,  rus,  ro’mol
  shakllari 
saralangan. 
17.Rus  tilidan  o’zlashtirilgan  so’zlarning  oxirida  lab-tish  "v"  undoshi  jarangsiz 
"f" tarzida talaffuz qilinadi: 
aktiv>aktif, passiv>passif, ustav>ustaf, kursiv>kursif 
kabi; 
"v"ning  jarangsizlanishi  so’z  ichidagi  assimilativ  holatda  ham  yuz  beradi: 
avtomat>aftomat,  stavka>stafka
  kabi.  Bunday  talaffuz  adabiy  til  uchun  me’yor 
sanaladi,  ammo  o’zbek  tilining  o’z  so’zlarida  qo’llanadigan  lab-lab  "v"  undoshi  so’z 
oxirida ham, jarangsiz undosh ta’sirida ham "f" ga o’tmaydi: 
ov, birov, ovqat, shavkat 
kabi. (Bu holat ham orfoepik me’yor sanaladi). 

---

107 
 
18.Rus tilidan o’zlashtirilgan so’zlarning ko’pchiligida urg’u erkin bo’ladi, bu hol 
o’zbek adabiy tili va talaffuziga ham singib bormoqda: 
atlas, trolléybus, tramvay
 kabi. 
19.O’zbek tilidagi urg’u asosan so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi, ammo ayrim 
o’zlashgan  so’zlarda  urg’u  so’zning  oldingi  bo’g’inlarida  bo’lishi  ham  mumkin:
 
hamma,  jami,  hamisha,  afsuski
  kabi.  Bunday  holatlardan  xabardor  bo’lish  adabiy 
talaffuz me’yorlariga amal qilish imkonini beradi.