Guruh Toshtemirov Abdumalik Axborot tizimlari

121-20 guruh Toshtemirov Abdumalik
Axborot tizimlari
4- modul topshiriq

Tizimni modellashtirish - bu tizimning mavhum modellarini ishlab chiqish 

jarayoni bo'lib, unda har bir model o'zgacha nuqtai nazar yoki nuqtai nazarni 
taqdim etadi. Tizimni modellashtirish odatda Birlashgan Modellashtirish Tilida 
(UML) diagramma turlariga asoslangan biron bir grafik modeldan foydalangan 
holda tizimni ifodalashni anglatadi. Shu bilan birga, odatda tizimning batafsil 
spetsifikatsiyasi sifatida tizimning rasmiy (matematik) modellarini ishlab chiqish 
mumkin. Bu yerda UML-dan foydalanib grafik modellashtirishni yoritiladi va 
grafik modellashtirish qisqacha 10-mavzuda muhokama qilinadi. 
Modellar talablarga javob beradigan muhandislik (injiniring) jarayonida, 
tizim uchun batafsil talablarni olishga yordam berish uchun, tizimni ishlab 
chiqaruvchi muhandislarga tizimni tavsiflash uchun, va tizimni tuzilishi va 
ishlashini hujjatlashtirish uchun loyihalash jarayonida qo'llaniladi. Siz mavjud 
tizimlar va ishlab chiqiladigan tizimlarning modellarini ishlab chiqishingiz 
mumkin: 
1. Mavjud tizimning modellari talablar injiniringi (dasturiy ta‟minot 
talablarini ishlab chiqish) vaqtida qo'llaniladi. Ular mavjud tizim nima qilishini 
aniqlashtirishga yordam beradi va ulardan kuchli va zaif tomonlarini muhokama 
qilish uchun foydalanish mumkin. 
2. Yangi tizimning modellari talablarni loyihalash jarayonida boshqa 
tizimning tomonlariga taklif etilayotgan talablarni tushuntirishga yordam berish 
uchun ishlatiladi. Muhandislar ushbu modellardan loyiha takliflarini muhokama 
qilish va tizimni joriy qilish uchun hujjatlashtirish uchun foydalanadilar. Agar siz 
modelga asoslangan muhandislik jarayonidan foydalansangiz (Brambilla, Cabot va 
Wimmer 2012), tizim modellaridan to'liq yoki qisman tizimni yaratishingiz 
mumkin. 

Tizim modeli ishlab chiqilayotgan tizimning to'liq ifodalab beraolmasligini 

tushunish muhimdir. Tushunishni osonlashtirish maqsadida unda tafsilotlar 
qoldiriladi. Model bu tizimning muqobil namoyishi emas, balki o'rganilayotgan 
tizimning alternative ifodasidir. Tizimning vakili taqdim etilayotgan mantiqiy 
ob'ekt to'g'risidagi barcha ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak. Abstraktsiya 
ataylab tizim loyihasini soddalashtiradi va eng muhim xususiyatlarni tanlaydi. 
Masalan, ushbu kitob bilan birga kelgan PowerPoint slaydlari kitobning asosiy 
fikrlarining abstrakt ifodalanishidir. Ammo, agar kitob tarjima qilingan bo'lsa 
ingliz tilidan boshqa tiliga o'tganda, bu alternativ vakillik bo'lishi mumkin. 

Tarjimon barcha ma'lumotlarni ingliz tilida taqdim etilganidek saqlab turishni niyat 

qilgan. 

Tizimni boshqasidan ifodalash uchun siz turli kurinishdagi turli xil 

modellarni ishlab chiqishingiz mumkin. Masalan: 
1. Tashqi ifodasi, unda siz tizimning kontekstini yoki atrofini 
modellashtirasiz. 
2. Tizim va uning muhiti, yoki tizim va uning tarkibiy qismlari o'rtasidagi 
o'zaro munosabatlarni modellashtiradigan o'zaro ta'sir ifodasi. 
3. Tizimning tashkil etilishini yoki tizim tomonidan ishlov berilgan 
ma'lumotlarning tuzilishini modellashtiradigan tarkibiy ifodasi. 
4. Xulq-atvor ifodalanishi, unda tizimning dinamik xatti-harakatlarini va 
voqealarga qanday munosabatda bo'lishi modellashtiriladi. 
Tizim modellarini ishlab chiqishda siz ko'pincha grafik notatsiyasini 
ishlatishda moslashuvchan bo'lishingiz mumkin. Siz har doim notatsiyaning 
tafsilotlariga qat'iy rioya qilishingiz shart emas. Modelning tafsilotlari va qat'iyligi 
siz uni qanday ishlatmoqchi ekanligingizga bog'liq. Grafik modellardan keng 
foydalaniladigan uchta usul mavjud: 
1. Mavjud yoki taklif qilinayotgan tizim haqida qiziqishni oshirish va 
diqqatni jalb qilish usuli sifatida. Modelning maqsadi – tizimni ishlab chiqishda 
ishtirok etadigan dastur muhandislari o'rtasida qiziqishni oshirish va diqqat 
markazida bo'lishdir. Modellar to'liq bo'lmasligi mumkin (agar ular munozaraning 
asosiy jihatlarini qamrab olsalar) va ular modellashtirishga oid notatsiyalardan 
norasmiy foydalanishlari mumkin. Shunday qilib, odatda modellarni tezkor 
o‟zgaruvchan (agile) modellashtirishda foydalaniladi (Ambler va Jeffrie, 2002). 
2. Mavjud tizimni hujjatlashtirish usuli sifatida. Modellar hujjat sifatida 
ishlatilganda, ular to'liq bo'lishi shart emas, chunki siz tizimning ba'zi qismlarini 
hujjatlashtirish uchun faqat modellardan foydalanishingiz kerak bo'lishi mumkin. 
Biroq, ushbu modellar to'g'ri bo'lishi kerak - ular notatsiyalardan to'g'ri 
foydalanishi va tizimning aniq tavsifini ifodalashi kerak. 
3.
Tizim amalga oshirishni generatsiyalash uchun ishlatilishi mumkin 
bo'lgan tizimning batafsil tavsifi sifatida. Agar modellashtirish modelga asoslangan 
ishlab chiqish jarayonining bir qismi sifatida foydalanilsa, tizim modellari to'liq va 
to'g'ri bo'lishi lozim. Ular tizimning dastlabki kodini yaratish uchun asos sifatida 
ishlatiladi va shuning uchun siz turli xil ma'nolarga ega bo'lgan strelka va 
blokirovka strelkalari kabi o'xshash belgilarni chalkashtirib yubormaslik uchun 
juda ehtiyot bo'lishingiz kerak.
Ushbu mavzuda Unifikatsiyalashgan (birlashgan) modellashtirish tilida 
(UML - Unified Modeling Language) aniqlangan diagrammalardan foydalanilgan 
(Rumbaugh, Jacobson va Booch 2004; Booch, Rumbaugh va Jacobson 2005), bu 
ob'ektga yo'naltirilgan modellashtirish uchun standart tilga aylandi. UML 13 ta 
diagramma turiga ega va shuning uchun har xil turdagi tizim modellarini yaratishni 
qo'llab-quvvatlaydi. Ammo, o‟tkazilgan so‟rov natijalariga ko‟ra (Erickson va 
Siau, 2007) UML foydalanuvchilarining aksariyati beshta diagramma turi 
tizimning zaruriy ma'lumotlarini ifodalashi mumkinligini ta‟kidlashgan. Shunga 
ko‟ra UML diagrammalarining ushbu beshta turini ko‟rib chiqamiz: 

1. Faoliyat diagrammalari (activity diagrams), jarayonlarda yoki 

ma'lumotlarni qayta ishlashda ishtirok etadigan faoliyatlarni ifodalaydi. 
2. Ishchi diagrammalar (use case diagrams), tizim va uning tashkil 
etuvchilari o‟rtasidagi o'zaro ta'sirini ifodalaydi.
3. Ketma-ketlik diagrammalari (sequence diagrams), tizimga ta‟sir etuvchi 
sub‟yekt va tizim o'rtasidagi o'zaro aloqani va tizim tarkibiy qismlari o'rtasidagi 
o'zaro aloqani ko'rsatadi. 
4. Sinf diagrammalar (class diagrams), tizimdagi ob'ekt sinflarini va ushbu 
sinflar o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadi. 
5. Holat diagrammalari (state diagrams), tizimning ichki va tashqi 
hodisalarga qanday munosabatda bo'lishini ko'rsatadi.