Guruh talabasi Jo’raqulov Ortiqning O`zbekiston respublikasi axborot

 
 
__________________________________________________________________________________________
5-mavzu: Bilish nazariyasi, yo‘nalishlari va asosiy muammolari. 
5 - topshiriq. Tirik mavjudotlar va insonlar bilish jarayonlari haqida o‘z fikringizni bildiring. 
Materiyaatributlari 
Umuman materiya — bu tushuncha, abstraktsiya, fikrning mahsulidir, chunki, 
оlamda «umuman materiya» uchramaydi, balki materiyaning kоnkret ko‘rinishlari 
uchraydi. Shunday qilib faylasuflar barcha mоddiy оb’ektlarga хоs хususiyatlarni 
umumiy tarzda ifоdalash uchun qo‘llaydigan tushuncha bu «materiya»dir. 
Harakat 
Harakat-borliqning ajralmas xususiyati bo’lgan o’zgaruvchanlikni ifodalovchi falsafiy 
kategoriya.Harakat tushunchasi imkoniyatlarning voqealikka aylanishini, ro’y 
berayotgan hodisalarni,olamning beto’xtov yangilanib borishini aks ettiradi. 
Olamdagi har qanday jarayon harakat tufayli sodir bo’ladi.Har qanday o’zgarish
–
harakatdir
Fazo 
Fazоda cheksiz va vaqtda abadiy harakat qilib turuvchi materiya butun 
mavjudоdning negizi va manbaidir. Fazо harakatdagi materiya mavjudligining tub 
оb’ektiv shaklidir. Fazо tushunchasi mоddiy оb’ektlaring birgalikda mavjudligini va 
bir biridan uzоqligini, ularning ko‘lamini, bir-biriga nisbatan jоylashish tartibini 
ifоdalaydi.
Vaqt 
Vaqt ham materiyaning mavjudlik shakli bo‘lib, mоddiy jarayonning keng yoyilish 
izchilligini, bu jarayonning turli bоsqichlari, bir-biridan ajralganligi, ularning davоm 
etishini, ularning rivоjlanishini bildiradi. Har bir narsa o‘z o‘tmishi, hоziri va 
kelgusiga ega. Narsa va hоdisalarning ba’zi birlari avvalrоq, bоshqalari keyinrоq 
bo‘ladi. Bular esa vaqt tushunchasini ifоdalaydi. 
Makon 
Makon borliqning fundamental shakli hisoblanadi.Makon mohiyati haqida odamlar 
o’z rivojlanishining dastlabki bosqichlaridayoq fikr yuritganlar va o’tmishning 
aksariyat mutafakkirlari ularning tabiatini aniqlashga harakat qiganlar.Bu avvalo 
inson amaliyoti va bilishining rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan 
Zamon 
Zamon borliqning umumiy yashash shakllaridandir . 

---

314-20 guruh talabasi Jo’raqulov Ortiqning
№ 
Inson 
Tirik mavjudotlar 
1. Sezgi 
Tashqi 
qoʻzgʻovchilarning 
oʻziga 
xos 
xususiyatlariga qarab, barcha sezgi badan 
sezgisi (kuyish), koʻrish sezgisi, eshitish sezgisi, 
hid bilish sezgisi, taʼm bilish sezgisi va boshqa 
turlarga boʻlinadi. Sezgi fizik, fiziologik, 
psixologik jarayonlarda paydo boʻladi. Fizik 
jarayonda har qanday narsa va hodisalar sezgi 
aʼzolariga taʼsir etib, tegishli sezuvchi nervning 
chekka 
uchlarini 
qoʻzgʻaydi. 
Fiziologik 
jarayonda qoʻzgʻalish nervning oʻtkazuvchi 
yoʻli orqali bosh miya poʻstining tegishli 
markaziy hujayralar tizimiga oʻtadi.Psixologik 
jarayonda nerv qoʻzgʻalishida bizga taʼsir etgan 
qoʻzgʻovchining analizi paydo boʻladi va u 
sintezga aylanadi — sezgi paydo boʻladi. Sezgi. 
aʼzolari miya katta yarim sharlari faoliyati 
bilan bogʻliq. Insonda voqelikni bilishda koʻrish 
sezgisi yetakchi oʻrinni egallaydi.
 
Jonzodlarning sezgilari ham katta farq bo’lmay 
inson sezgilariga o’xshash holda bo’ladi. 
Sezgi aʼzolari miya katta yarim sharlari faoliyati 
bilan bogʻliq. Insonda voqelikni bilishda koʻrish 
Sezgisi yetakchi oʻrinni egallaydi. sezglarni 
qayerda joylashganligiga qarab 3 ga ajratish 
mumkin: 1) ekstroretseptorlar — bular organizm 
sirtida boʻladi, ularga koʻrish, eshitish, hid bilish, 
taʼm 
bilish, 
tuyish 
S.lari 
kiradi; 
2) 
interoretseptorlar — tanamiz ichidagi Sezgilar, 
bularga ichak, jigar, oʻpkadagi Sezgilar kiradi; 3) 
propriretseptorlar — muskul, pay, boylamlarda 
boʻladi. Sezglarning hammasi oʻziga xos xususiyat 
va qonuniyatlarga ega.
 
 
2. Ong 
Inson 
ongida 
psixikaning 
eng 
yuqori 
integratsiyalangan shakli mavjud. U insonning 
mehnat 
faoliyatidagi 
ijtimoiy-tarixiy 
sharoitlarni to'xtatib turdi, boshqalarni o'z 
ichiga olgan muloqotda shakllantirildi. Ongni 
boshqarish usullari odamlarning har qanday 
maqsadga erishish uchun foydalaniladigan 
strategiyasida. Ular aniqlangan narsalarning 
idrokini ko'rib chiqiladi, boshqa istakdak 
harakat qilish uchun harakat qiladi. 
 
Psixik faoliyatning oliy shakli. U fakat insonga xos 
fenomendir.Shunday bo’lsada hayvonlarda ham 
ong mavjud hisoblanadi.Bunga misol tariasida 
aqilli bo’lgan jonzodlarni misol qilib kiritishim 
mumkin. 
O. 
tabiat 
taraqqiyoti 
mahsuli, 
materiyaning xossasidir, barcha materiyaning 
emas, balki oliy darajada tashkil topgan 
materiyaning 
, 
yaʼni 
inson 
miya-sining 
mahsulidir. Lekin O.ning boʻlishi uchun miyaning 
oʻzigina bulishi yetarli emas. O. insonni qurshab 
turgan 
tabiiy 
va 
ijtimoiy 
muhit 
bilan 
chambarchas bogʻlangan va shu muhitning 
taʼsirida faoliyat koʻrsata oladi.
 
3. Tafak
-kur 
taffakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, 
voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini 
amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U 
sezgi, idrok, tasavvurlarta qaraganda voqelikni 
toʻla va aniq aks ettiruvchi yuksak bilish 
jarayonidir. Taffakkur — inson miyasining alohida 
funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va 
ikkinchi signal sistemalarining oʻzaro 
munosabatidan iborat. Taffakkur jarayonida 
insonda fikr, mulohaza, gʻoya, faraz kabilar 
vujudga keladi va ular shaxsning ongida 
tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida 
ifodalanadi . taffakkur til va nutq bilan 
chambarchas bogʻliq ravishda namoyon boʻladi. 
Nutq aloqasi jarayonida insonning hissiy 
mushohada doirasi kengayib qolmay, orttirilgan 
tajriba boshqa kishilarga ham beriladi. Inson 
oʻzining Taffakkur i, nutqi hamda ongli xatti-
harakati bilan boshqa mavjudotlardan ajralib 
turadi. U fikr yuritish faoliyatida oʻzida aks ettirgan, 
idrok qilgan, tasavvur etgan narsa va 
hodisalarning haqiqiyligini aniqlaydi, hosil qilingan 
hukmlar, tushunchalar, xulosalar chin yoki chin 
emasligini belgilab oladi.
Jonzodlarda ham taffakkurli hisoblanad. U 
fikr yuritish faoliyatida oʻzida aks ettirgan, 
idrok qilgan, tasavvur etgan narsa va 
hodisalarning haqiqiyligini aniqlaydi, hosil 
qilingan hukmlar, tushunchalar, xulosalar 
chin yoki chin emasligini belgilab oladi. 
Inson Tafakkur orqali voqelikni 
umumlashtirib, bevosita (bilvosita) aks 
ettiradi, narsa va hodisalar oʻrtasidagi eng 
muhim bogʻlanishlar, munosabatlar, 
xususiyatlarni anglab yetadi. Binobarin, 
inson muayyan qonun, qonuniyat va 
qoidalarga asoslangan holda ijtimoiy voqea 
va hodisalarning vujudga kelishi, 
rivojlanishi hamda oqibatini oldindan 
koʻrish imkoniyatiga ega.Tafakkur koʻpgina 
fan sohalari (falsafa, mantiq, 
jamiyatshunoslik, ped., fiziologiya, 
kibernetika, biol.)ning tadqiqot obʼyekti 
hisoblanadi. 

---

314-20 guruh talabasi Jo’raqulov Ortiqning