Guruh: Bajardi: Tekshirdi: Toshkent 2021 Reja

Umumiylik kvantori ” ” belgi bilan belgilanadi va ”har bir”, ”hamma”, ”barcha” so’zlari bilan ifodalanadi.  belgi inglizcha “All” so’zining bosh harfidan olingan va “hamma” ma’nosini bildiradi.

Mavjudlik kvantori “ ” belgi bilan belgilanadi, inglizcha “Exist” so`zining bosh harfidan olingan bo`lib “bor”, “mavjud”, “topiladi” ma’nosini bildiradi.

 va   kvantorlarning ma’nosini shunday tushunish mumkin:  ko`rinishdagi yangi mulohaza   ning barcha qiymatlari uchun   ekanligini da’vo qiladi,   ko`rinishdagi yangi mulohaza esa   bo`ladigan   ning qiymati bildiradi.

Misol. Mavzu boshlanishida keltirilgan  : “x yozuvchi Angliyada ijod qilgan” predikatni qaraymiz. U holda   ko`rinishdagi yangi mulohaza “barcha yozuvchilar Angliyada ijod qilgan” kabi,   ko`rinishdagi yangi mulohaza esa “ayrim yozuvchilar Angliyada ijod qilgan” kabi o`qiladi. Bunda birinchi mulohaza yolg`on, ikkinchi mulohaza esa rost bo`ladi.

Predikatlar va kvantorlar yordamida tavtologiyalarni hosil qilish mumkin.

Inkor amali bilan bog`liq bo`lgan ikkita muhim bo`lgan mantiqiy qonunlarni keltiramiz:

,   .

Bu qonunlarnining ma’nosini tushunish uchun misol keltiraylik.

Misol. Yuqorida keltirilgan  : “x yozuvchi Angliyada ijod qilgan” predikatni qaraymiz.  formula “Angliyada ijod qilgan yozuvchilar mavjud emas” mulohazani,   formula esa unga teng kuchli mulohaza bo`lgan “Barcha yozuvchilar Angliyada ijod qilmagan” mulohazani bildiradi.

Xuddi shunday,   formula “Hamma yozuvchilar Angliyada ijod qilganligi noto`g`ri” mulohazani,   formula esa unga teng kuchli mulohaza bo`lgan “Angliyada ijod qilmagan yozuvchilar bor” mulohazani bildiradi.

Misol. Predikatlar yordamida quyidagi mulohazani yozamiz:

“Barcha ma’lum bo`lgan so`zlar tarjimasi lug`atda keltirilgan. Shunday yangi (noma’lum) so`zlar borki, ularning tarjimasi lug`atda keltirilmagan.”

Predikatlarni kiritamiz:

= «  so`zi ma’lum»; = «  so`zi lug`atda keltirilgan».

Bu holda quyidagi kichik mulohazalar paydo bo`ladi:

 = «  so`zi lug`atda keltirilmagan»;

= «ixtiyoriy so`z ma’lum»;

 = «noma’lum so`zlar mavjud»;

= «agar so`z ma’lum bo`lsa, u holda u lug`atda keltirilgan»;

 = «shunday yangi so`zlar borki, ular lug`atda keltirilmagan».

U holda berilgan mulohaza quyidagi formula yordamida ifodalanadi:

.

Ravshanki,  predikatdan kvantorlar yordamida

 ko`rinishdagi bir o`zgaruvchili predikatlarni, ulardan esa

ko`rinishdagi mulohazalarni qurish mumkin.

Garchi mulohazalarning hamda

 ma’nolari bir xil bo`lsa-da,  mulohazalar teng kuchli emas ekan.

Misol. ”y inson   talabaning otasi” predikatni qaraymiz. Bu holda  ”ixtiyoriy talabaning otasi bor”;  ”shunday inson borki, u barcha talabalarning otasi bo`ladi” mulohazalarni bildiradi.

Xuddi shunday,   mulohazalarning ham teng kuchli emasligini ko`rish mumkin.

Mulоhаzаlаr аlgеbrаsidаgi аsоsiy tеng kuchliliklаrdа mulоhаzаlаrni prеdikаtlаr mаntig’ining fоrmulаlаri bilаn аlmаshtirib prеdikаtlаr mаntig`ining tеng kuchli fоrmulаlаrini hоsil qilishimiz mumkin, mаsаlаn,   tеng kuchlilikdаgi А, B mulоhаzаlаrni prеdikаtlаr mаntiqining mоs rаvishdа А vа B fоrmulаlаri bilаn аlmаshtirsаk   tеng kuchlilikkа egа bo`lаmiz, хususаn 

Misоl.xP(x)xQ(x)x(P(x)Q(x)) tеngkuchlilikni isbоtlаng.

Аgаr R(х) vа Q(х) prеdikаtlаr bir vаqtdа аynаn rоst bo`lsa, u hоldа R(х)Q(x) prеdikаt hаm аynаn rоst bo`lаdi. Bundаn esахR(х), хQ(х), х(R(х)Q(х)) mulоhаzаlаrning rоst qiymаt qаbul qilishi kеlib chiqаdi. Ya’ni bu hоldа tеng kuchlilikning ikkаlа tоmоni «rоst» qiymаt qаbul qilаdi.

Fаrаz qilаmiz bеrilgаn R(х) vа Q(x) prеdikаtlаrning kаmidа bittаsi mаsаlаn, R(х) аynаn rоst bo`lmаsin. U hоldа R(х)  Q(х) prеdikаt hаm аynаn rоst bo`lmаydi, bundаn esа хR(х), хR(х)хQ(х), х(R(х)Q(х)) mulоhаzаlаr yolg`оn bo`lаdi. Ya’ni bu hоldа hаm tеng kuchlilikning ikkаlа tоmоni bir хil (yolg`оn) qiymаt qаbul qilаdi.

Mulоhаzаlаr аlgеbаrsidаgidеk, prеdikаtlаr mаntig`ining tеng kuchli fоrmulаlаridа « » tеng kuchlilik bеlgisini «» ekvivаlеnsiya аmаli bilаn аlmаshtirsаk, аynаn rоst fоrmulаlаr, ya’ni mаntiq qоnunlаri hоsil bo`lаdi. Mаsаlаn,  (хR(х)) х R(х);  (хR(х)) х R(х)- fоrmulаlаr mаntiqiy qоnunlаrdir.

Xulosa

Predikatlar tarkibida bir yoki bir nechta o`zgaruvchi qatnashishi mumkin, qatnashgan o`zgaruvchilar soniga qarab predikat bir o`rinli, ikki o`rinli va hokazo bo`ladi va  kabi belgilanadi. Predikatlar implikatsiyasi A(x) B(x) ko`rinishda belgilanib, ”A(x) predikatdan B(x) predikat kelib chiqadi” deb o`qiladi. Bunda B(x) predikat A(x) predikat uchun zaruriy shart, A(x) predikat B(x) predikat uchun yetarli shart deyiladi.