Gulyamov saidahror saidahmedovich raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari

Visa 
va 
MasterCard
kabi oshkora 
raqobatchilarni yoddan chiqaring. Agar, aytaylik, raqamli to‘lovlarning barcha 
afzalliklarini taklif qiladigan va bundan bitkoinning barcha real va ehtimoliy 
kamchiliklaridan xoli bo‘lgan to‘lov tizimi mavjud bo‘lsa-chi? Agar bu tizim 
odamlar unga ishonadigan boshqa tizim ichiga kiritilgan bo‘lsa-chi? Agar 
bularning hammasi nomi va logotipi bir mevadan iborat bo‘shgan kompaniya 
tomonidan qadoqlangan holda sotilgan bo‘lsa-chi? 
Apple
uchunboshqa to‘lov 
tizimlaridan foydalanuvchilarni og‘dirib olish va ularga mobil to‘lovlar tizimini 
taklif qilish bitkoinga hizmatlar sifatidan qat’i-nazar xuddi shu ishni qilishdan 
osonroq bo‘lar edi. Havfsizlik (va o‘zgaruvchanlik) muammosi ularning ochiq 
kodli modellari tufayli keng istiqbollarga ega bo‘lgan kriptovalyutalarni yanada 
modernizatsiya qilish yo‘li bilan bartaraf qilinishi mumkin va lozimdir. 
Kriptovalyutalarning moliya tizimida ustunlik qiladigan holatga erishish 
usuli ularning uzluksiz moslashuv jarayonidan iborat bo‘lib, buni hech kim 
kriptovalyuta bozoridagi asosiy o‘yinchilardan tezroq bajara olmaydi. Aynan ular 
bitkoinni samarali ilgari surishga imkon bergan bo‘lar edilar.Bitkoin joriy 
qilishning asosiy katalizatori hukumatning davlat sektori moddiy-texnik ta’minoti 
harajatlarini qisqartirishga yoki boshqaruv qarorlari qabul qilishning shaffoflik 
darajasini oshirishga intilishi oqibatida bo‘lar edi. Hozir raqamli asr, bitkoin esa – 
raqamli asr valyutasi hisoblanadi. Odamlar hayotini telefonsiz tasavvur ham qila 
olmaydigan, juda ko‘plab savdo bitimlari onlayn amalga oshiriladigan dunyoda 
muomala oddiyligi va harajatlar tejalishi bitkoinga ustunlik beradi. U yuqorida 
aytib o‘tilgan katalizatorlardan bittasiga, keyin yana bittasiga, undan keyin yana 
bittasigava ehtiyoj sezadi. Pirovardida bitkoin shu qadar ommalashdiki, pulning 
uchala funksiyasini birlashtiradi va shunda xuddi dollar kabi buyuk ahamiyatga 
ega bo‘ladi. Jamiyatdagi salbiy imidjga va me’yoriy cheklovlarga qaramasdan, 
tashqi muhit kriptovalyutalarning gullab-yashnashiga to‘sqinlik qilyapti deb 
bo‘lmaydi. Kriptovalyutalarga moyillik bildiradian ayrim davlatlar, jumladan, 
Shveytsariya, 
Singapur, 
Birlashgan 
Qirollik 
va 
Kanada 
kriptovalyuta 
texnologiyalarini rivojlantirish bilan shug‘ullanadigan innovatsion xablar 

---

180 
yaratishga hizmat qilgan bo‘lardi. Hatto AQSH da ham, NDFU direktori 
Bendjamin Loski tomonidan taklif qilingan bit-litsenziya qabul qilinmaganiga 
qaramay, chuqur fikrlaydigan qonun chiqaruvchilar kriptoolam sohasidagi 
innovatsiyalar uchun imkon qoldirishgan. Shu bilan bir vaqtda, rivojlanayotgan 
mamlakatlardagi kriptotexnologiyalar rivojlangan mamlakatlar bilan bu sohada 
tenglashish ma’nosida juda ham sekin harakat qilishmoqda. Lekin u yerlarda ham 
bitkoin bilan ishlashga intilish sezilarli darajadaligi OAV habarlari vositasida 
ma’lum bo’lmoqda. Agar bitkoin, masalan, Xitoyda 
WeChat
sifatidatashkil 
qilingani kabi, rivojlanayotgan mamlakatlarda kriptovalyutalar moliyaviy 
transfertlar va xalqaro pul o‘tkazmalari uchun tezda asosiy vositalardan biriga 
aylanishi mumkin bo‘lganida edi, bank hizmatlari uchun ochiq bo‘lmagan 2,5 mlrd 
kishining ehtiyojlarini qondirgan bo‘lardi. Ular unchalik boy emas, lekin tijorat 
agentlari va yetaki investorlar qiziqarli deb hisoblaydigan yangi bozorni tashkil 
qilgan bo’lar edi. Bunday bozorlarda ishlash uchun esa qandaydir kriptovalyuta, 
masalan, bitkoin kerak bo’ladi. Ehtimol, aynan shu holat kriptovalyutalar va 
bitkoinning tez orada ustunlik qiladigan global valyuta sifatida kelishidan darak 
beradigan ulkan global mash’ala hisoblanishi mumkindir.Agar bu stsenariyda 
bitkoin blokcheyni afzal ko‘riladigan bo‘lsa, bitkoinning valyuta sifatidagi qiymati 
shiddat bilan o‘sib boradi, chunki unga talab doimo mavjud bo‘ladi. Agar 
bitkoinning bunday kelajagiga ishonadigan bo‘lsangiz, bemalol unga investitsiya 
kiritavering. Sizga bu qanday yutuq va’da qilishini tushunish uchun ota-onangiz 
maslahati kerak emas.Biroq bitkoin, shubhasizki, pul o‘tkazmalari global 
tizimining kriptovalyuta platformasiga aylanish uchun eng ehtimoliy nomzod 
hisoblanadi. Uning bozor kapitallashuvi qolgan barcha altkoinlarning birga 
olgandagi kapitallashuvidan ham yuqori. Bitkoinlar depozitariysi va elektron 
hamyonlar ijaraga beruvchi 
SEO 
mutahassisi Xapo Venses Kasares bitkoin 
kelajagini u onlayn-savdo uchun afzal ko‘riladigan ayirboshlash vositasiga 
aylanadigan «internet tabiiy valyutasi» sifatida ko‘radi.
An’anaviy valyutalarning raqamli variantiga to‘liq asoslangan pul tizimi 
hukumatlarni yana bir necha usulda kuchaytiradi. Markaziy banklar, masalan, bank 

---

181 
omonatlariga manfiy foiz stavkalari belgilashi va omonatchilar o‘z jamg‘armalarini 
yo‘qotmaslik uchun ularni naqd pulga o‘tkaza olmasliklari mumkin. Bu o‘z 
pullarini to‘plab o‘tirmasdan, ularni raqamli valyutalar ko’rinishda sarflashni butun 
iqtisodiyotni rivojlantirish uchun bir kuchli stimulga aylantiradi. Markaziy bank 
haddan tashqari kuchli hukmronlik qilish huquqlariga egadeb hisoblaydiganlar 
uchun bu haqiqiy bosinqirash bo‘ladi. Bu kriptovalyuta utopiyasining antitezasidir. 
Shu yerga kelganda yana, kriptovalyuta nima, degan savolga javob topishga 
harakat qilamiz. Kriptovalyutani himoyalangan raqamli elektron pullar deb ham 
atashimiz mumkin. Ularni qo‘l bilan ushlab bo‘lmaydi, lekin oddiy pullarga 
almashtirish va turli valyutalar uchun xos bo‘lgan boshqa operatsiyalarni amalga 
oshirish mumkin, shu jumladan, ular orqali nimanidir sotish yoki sotib olish 
mumkin. Kriptovalyuta nafaqat to‘lov vositasi sifatida, balki investitsiyalash usuli 
sifatida ham ishtirok etadi–oxirgi oylarda kriptovalyutalar narxi sezilarli o‘sib va 
kamayib, bu ularni spekulyativ usulda yaxshigina pul ishlab topishning yuqori 
riskli usuli sifatida ko‘rib chiqishga majbur qiladi. Bu turdagi investitsiyalarda eng 
salbiy jihat – raqamli pullar narxi ertaga qanday bo‘lishi mumkinligini oldindan 
aytish imkoni yo‘qligidir. Darvoqe, kriptovalyutalar tizimlaridagi axborot 
saqlanadigan bloklar zanjiri belgilangan ketma-ketlikda ko’rsatilgan qoidalar 
bo‘yicha tashkil qilingan blokcheyn texnologiyasi asosida faoliyat ko‘rsatadi. 
Kriptovalyutalar kursi neftga ham, oltinga ham bog‘lab qo‘yilmagan. Aytaylik, 
bitkoin narxini oshiradigan yagona omil bu – cheklangan emissiya va talabning 
ortishi yoki kamayishi bo’lib, bitkoinlar miqdori chegaralangan. Uni oltin yoki 
kumush kabi foydali qazilmalar bilan taqqoslash mumkin – dunyoda uning miqdori 
cheklangan va uni sun’iy raivshda ishlab chiqarib bo‘lmaydi. Kriptovalyutaning 
asosiy ustunligi ham huddi mana shundan iborat – uni qalbakilashtirib ham 
bo‘lmaydi. Biroq moliyaviy ekspertlar bunday qo‘yilmalar riskli ekanligi haqida 
ta’kidlashni davom ettirishmoqda, ko‘plab davlatlar esa avvalgidek, o‘z ramsiy 
bozorlarida kriptovalyutalar bilan operatsiyalarni taqiqlamoqdalar. Markaziy 
bankni asosan ular oldindan aytish imkoni bo‘lmagan kriptovalyutalar kursini, 
shuningdek, ular oddiy valyutalarga o‘xshamasligi, mulkiy ma’noda esa ularni 

---

182 
bunday deb atash mumkin bo‘lmagan efiriumlar va bitkoinlarni tartibga solish 
huquqini beradigan tushunchalar yo‘qligi xijolatga qo‘yadi. Shuningdek, mahalliy 
tartibga soluvchida kriptovalyutalarni nazorat qilish imkoniyati yo‘qligi ham 
shubha uyg’otadi. Biroqzamonaviy iqtisodiyotdagi tendensiyalarhukumatni 
raqamli elektron pullarni mahalliylashtirish ustida o‘ylanishga majbur qiladi. 
Dastbalki ma’lumotlarga ko‘ra, mamlakatda kriptovalyutalar bilan operatsiyalarni 
rasmiy darajada faqat o‘zini birjalarda munosib tomondan ko‘rsatgan investorlar 
amalga oshirish mumkin bo‘ladi, kriptovalyutaning o‘zi «boshqa mulk»ka 
tenglashtiriladi, kapital egalari esa kriptovalyutalardagi raqamli valyutani 
deklaratsiya qilishga majbur qilinadi. Kriptovalyutalar olamida havfsizlik ham 
muhim rol o‘ynaydi – ko‘pincha jinoyatchilar jinoiy yo‘l bilan topilgan pullarni 
kriptovalyuta yordamida «yuvish» uchun undan foydalanadilar. 
Kriptovalyutani qanday qilib ishlab topish mumkin? OAVda yil boshida 
chop etilgan kriptovalyutalar kursi geometrik progressiyada yuqorilay boshlagani 
haqidabir qator nashrlar va yangiliklardan so‘ng, ayrim tadbikorlar raqamli 
elektron puldan foydalanib, daromad topish haqida o‘ylana boshladilar. Aniqrog‘i, 
kriptovalyutalarni toppish, unga egalik qilish va ularni foyda bilan sotish haqida 
fikrlay boshladilar. Kriptovalyutalarni uy sharoitlarida bir nechta usullar vositasida 
ishlab topish mumkin: ulardan birinchisi mayning – kriptovalyutalarni mustaqil 
ishlab topish, ikkinchisi forjing –maynerlarni moliyalashtirish, shuningdek, 
uchinchisi ularni kriptovalyutalar birjasi orqali oddiygina sotib olish. 
Endi kriptovalyutalar birjasihaqida fikrlab ko’ramiz. Agar siz nima qilib 
bo‘lsada, bir necha bitkoin yoki efiriumga ega bo‘lish istagida bo‘lsangiz, va bu 
orqali nimadir ishlab olishni istasangiz, siz to‘g‘ri birjaga yo‘l olishingiz lozim. 
Kriptovalyutalar birjalari ko’pchlik hollarda oddiy birjalar bilan bir xil tartibda 
ishlaydi. Bu savdo maydonchalardagi asosiy farq shundaki, agar oddiy birjaga 
odamlar brokerlarsiz biror bir ish qila olishmasa, kriptovalyuta birjasida savdolarda 
boshqalarni jalb qilmasdan ham ishtirok etish mumkin. Birjadagi bi=undan boshqa 
ishlar esa o‘xshash, ya’ni, ro‘yxatdan o‘tish, birjada kotirovka qilinadigan ma’lum 
bir valyutada hisobraqami ochish, shundan keyin operatsiyalarni amalga oshirish 

---

183 
mumkin bo‘ladi. Asosiysi – kriptovalyuta birjalarining ikki xil turi mavjudligini 
esdan chiqarmaslik kerak. Birinchi turdagi birjalarda kriptovalyuta «tirik» pulga – 
dollar, evro, funt va hatto rublga sotiladi. Ikkinchi turdagilarida esa – 
kriptovalyutalar raqamli elektron pullarga sotiladi. Elektron pullar bitkoinni 
efiriumga (yoki boshqa kriptovalyutaga) joriy kurs bo‘yicha onlayn rejimida 
almashtrish va bunda pul ishlab olish mumkin bo‘lgan kriptovalyuta ayirboshlash 
shahobchasi rolida ishtirok etadi.Agar birja savdosi siz uchunmurakkablik 
qiladigan bo‘lsa, lekin siz bitkoinni rublga yoki rublni bitkoinga almashtirish 
fikridan qaytmasangiz, kriptovalyuta ayirboshlash shahobchasiga murojaat 
qilishingiz kerak bo’ladi. Bunday shahobchalar joriy kurs bo‘yicha kriptovalyutani 
boshqa turdagi valyutaga ayirboshlashga imkon beradigan oddiy servislardir. 
Kriptovalyuta ayirboshlash shahobchasini tanlashda shuni yodda tutish kerakki, 
oxirgi paytlarda kriptovalyutaga ixtisoslashgan firibgarlar soni ancha ortgan. Shu 
sababli, ayirboshlash uchun maydonchani tanlashga jiddiy yondashish kerak. 
Internetda kriptovalyuta ayirboshlash shahobchalari reytinglari va ular haqidagi 
fikrlarni osonlik bilan topishingiz mumkin. Endi esa kriptovalyutalar kapitallashuvi 
masalasini ko’rib chiqamiz. Kriptovalyutalar bilan bog‘liq masalalarda odamlar 
yo‘l qo‘yadigan asosiy xatolik - bu atamalarning ma’no va mihiyatini tushunmaslik 
yoki bilmaslikdir. Ko‘pchilik kapitallashuvni kurs bilan adashtiradi bu esa qo‘pol 
xato hisoblanadi. Ha, kriptovalyutalar kapitallashuvikriptovalyutalar kursiga 
bog‘liq, lekin bularning ikkalasi bir xil narsa emas. Odatda, kurs qanchalik baland 
ko‘tarilsa, kapitallashuv shunchalik tez o‘sadi. Biroq ayrimmutaxassislarqaysidir 
kriptovalyutaning bozor qiymatini mavjud sxemalar bo‘yicha aniqlashning imkoni 
yo‘q, chunki kriptovalyutalar kapitallashuvi – tortishuvli masala degan fikrlarga 
qo‘shiladilar. Kriptovalyutalarning yo‘q bo‘lib ketish holatlari ekspertlar orasida 
shubha uyg‘otadi. «Satosi Nakamotu» niki ostida ishlaydigan tadbirkorlik 
sub’ektlariu bir necha yil oldin million bitkoin bilan birga g‘oyib bo‘lgandeb 
hisoblashadi. Shuningdek, avvalroq buzilgan uskunalarda «yonib» ketgan 
kriptovalyutalar haqidagi axborotlar ham paydo bo‘lgan. Albatta, hozir tizim ancha 
havfsiz, elektron pullar qimmatlashuvi foydalanuvchilarni bu masalaga jiddiyroq 

---

184 
yondashishga majbur qiladi, lekin risk baribir mavjud.Mayning qilish uchun esa 
kriptovalyutani «mayning» qiladigan asbob-uskunalar hamda tegishli dastur xarid 
qilish talab etiladi. Ko‘plab ijobiy fikrlarga qaramay, mayning uskunalari bitkoinni 
juda ham katta miqdorlarda «jalb qilmaydi». Kriptovalyuta fermasi egasi, uskunani 
kriptotizimga ular ekan, ushbu tizimdagi tranzaksiyalar haqidagi axborotni 
saqlaganligi uchun qandaydir miqdorda mukofot oladi.