Gulyamov saidahror saidahmedovich raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari

Tarmoqda blokcheyn va ishbilarmonlik axloqi
Ishonch – jarayonning tashqi emas, ichki elementi hisoblanadi. 
Blokcheynning asosi esa barcha qatnashuvchilar orasidag ishonchga asoslanga. 
Unda ma’lumotlar bir bosqichda kodlashtiriladi va bitta qatnashchi tomonidan 
nazorat qilinmasdan, balki nazorat barcha qatnashchilar o‘rtasida taqsimlanadi. 
To‘g‘ridan-to‘g‘ri qadriyatlar almashinish ikkinchi tomon odob-axloq doirasida 
harakat qilishini kutgan holda amalga oshiriladi. Shunday qilib, ishbilarmonlik 
axloqi qadriyatlari – ishda va so‘zda halollik, o‘zgalarning manfaatlarini hisobga 
olish, o‘z qarorlari va harakatlarining oqibatlari uchun javobgarlik, qaror qabul 
qilish va harakatlar shaffofligi – qaror qabul qilish huquqlari, rag‘batlantirish 
tuzilmalari va operatsiyalarning o‘zi ham kodlanadi, shunday ekan, blokcheynda 
jamoa odob-axloq me’yorlarini buzishning imkoni bo‘lmaydi, yoki bu katta vaqt, 
pul, kuch-quvvat va nufuz harajatlarini talab qiladi. 
Internetda bevosita biznes yuritish yoki tranzaksiya amalga oshirishshu 
paytgacha oddiy bir sababga ko‘ra imkonsiz bo‘lgan, chunki pul o‘z tabiatiga ko‘ra 
boshqa axborot tovarlari va intellektual mulkdan farq qiladi. Hamma do‘stlarga 
bitta selfini yuborish mumkin, lekin kimgadir to‘lab bo‘lingan bir dollarni 
do‘stingizga yubora olmaysiz. Pul sizning hisobraqamingizdan chiqarilishi va 
do‘stingizning hisobraqamiga o‘tkazilishi lozim. Pul bir vaqtning o‘zida ikkita 
joyda bo‘la olmaydi, katta miqdordagi pul haqida esa gapirmasak ham bo‘ladi. 

---

120 
Turli joylarda raqamli valyuta birligini ikki marta sarflash riski bor – shunda 
ulardan biri to‘lanmagan chek kabi to‘lov uchun qabul qilinmaydi. Bu 
aktivni ikki 
marta sarflash muammosi 
deb ataladi.Bitkoynblokcheynida tarmoqdagi bitkoyin 
egasi muayyan bitkoyinni sarflagan birinchi tranzaksiyaga belgi qo‘yadivabu 
bitkoyndan takroriy foydalanishga to‘sqinlik qiladi, shu tariqa ikki marta sarflash 
imkoniyatini bartaraf qiladi. Tarmoq qatnashchilari, bitkoynto‘liq funksional 
boshqaruvchilari, maynerlar, eng yangi tranzaksiyalar haqida ma’lumot to‘playdi 
va ularni har o‘n daqiqa ma’lumotlar bloki ko‘rinishida saqlaydilar. Har bir blok 
faqat undan oldingi blok mavjudligidagina amalda bo‘ladi. Bayonnomalarga 
shuningdek,har bir uzel blokcheynni to‘laligicha saqlashi uchun disk makonini 
regeneratsiya qilish usuli kiritiladi. Nihoyat, blokcheyn ommaviydir, chunkiundagi 
tranzaksiyalar qanday o‘tishi hammaga ko‘rinib turadi. Shunday qilib, 
tranzaksiyaniyashirishning hech ham imkoni yo‘q, bitkoynni kuzatish oddiy pulni 
kuzatishdan osonroqdir.Mayning jarayonlari – tranzaktsiyalar blokini yig‘ish, 
resurslar 
sarflash, 
masalani 
hal 
qilish 
(boshqorimalar 
ketma-ketlikda 
bo‘lganima’qul), murosa (consensus)ga erishish, tashqi registr nusxasini qo‘llab-
quvvatlash shu qadar muhimki, ayrimlar bitkoyn blokcheynini huddi internet kabi 
foydali deb aytadi va uni ommaviy qo‘llab-quvvatlashga chaqiradi. Endi esa bu 
holatlar blokcheynniiqtisodiyotda qo’llash masalasida nimalarni anglatadi, degan 
savolni ko’rib chiqamiz. Odamlar shaxsini tasdiqlash va ularning hozircha dog‘ 
tushmagan nomiga kafillik berishni yirik kompaniyalar va davlat muassasalariga 
ishonib topshirish o‘rniga bu funksiyalarni tarmoqqa ishonamiz. 
Butun tarix 
davomida birinchi marta tranzatsiyalarga va ikkinchi tomon harakatlaridan qat’i 
nazar, yozilgan axborotlarning katta qismiga ishonchni ta’minlaydigan blokcheyn 
ko’rinishidagi ochiq platforma paydo bo’ldi.
Tizim ma’lumot saqlash va uni 
boshqarish jarayonini yagona nazorat markazi bo‘lmagan bir rangdagi tarmoqda 
amalga oshiradi ma’lumotlarni tarmoq bo‘yicha taqsimlaydi. Bironta tomon ham 
tizimni buzishga qodir emas. Agar bironta hukumat organibitta qatnashchi yoki 
qatnashchilar guruhini uzib qo‘yish yoki alohida ajratishga erisha oladigan bo‘lsa, 
tizim ishlashda davom etaveradi. Agar tarmoqning katta qismi uning ustidan 

---

121 
nazoratni qo‘lga kiritadigan bo‘lsa, nima ro‘y berayotganini hamma ko‘rib 
turadi.Internet paydo bo‘lgan paytda xodimlar, fuqarolar, mijozlar yoki boshqa 
tashkilotlardan iborat katta foydalanuvchilar bazasiga ega bo‘lgan bironta yirik 
institut o‘zining ijtimoiy majburiyatlari haqida o‘ylamasdi. Markazlashgan 
hukumat organlari muntazam ravishda bu haqida xabardor qilmasdan 
foydalanuvchilar fikriga zid ravishda harakat qilish, ularning ma’lumotlarini 
to‘plash va tahlil qilish, ularni davlat talabi bo‘yicha taqdim etish, foydalanuvchilar 
roziligisiz keng ko‘lamli o‘zgarishlar joriy qilishga tayyorligi va qodirligini 
namoyish etib kelar edi.Bitkoyn blokcheynini nazorat qilishga urinish 
harajatlariolinishi mumkin bo‘lgan moliyaviy foydadan ancha katta bo‘lishi 
mumkin. Satosi Nakomoto foydalanuvchidan tarmoqni himoya qilish va yangi 
bitkoinlar ishlab chiqarish uchun katta hisoblash quvvatlari (demak, ko‘p elektr 
energiyasi) sarflashni talab qiladigan ishni isbotlash usulini joriy qildi. Shu sababli, 
vositachilarga ehtiyoj yuzaga keladi. Blokcheyn faoliyatining eng yaxshi namoyon 
bo‘lishga sabab ommaviy hamkorlikdir. Har bir kishi o‘z axboroti, o‘z mulki va 
o‘zining ishtirok etish darajasi ustidan hukmronlik qiladi. Taqsimlangan hisoblash 
quvvatlari taqsimlangan jamoaviy hukumat tashkil qilishga imkon beradi.Ehtimol, 
bunday platforma ne’matlar yaratishning yangi taqsimlangan modellari sari yo‘l 
ochib berar. Ehtimol, to‘g‘ridan-to‘g‘ri nomarkazlashgan hamkorlik yangi usullari 
jamiyatda yuzaga kelgan muammolarni hal qilishga imkon berar. Ehtimol, 
ishonchsizlik inqirozini va hatto hozirgi institutlarda noqonuniylikni bartaraf qilish, 
piar-qadamlar o‘rniga so‘zda emas, ishda muvaffaqiyatga erishish va jamiyat 
hayotida ishtirok etishga imkon beradigan aholi qo‘liga real hokimlik qilishni 
topshirishga erishilishi mumkin. Blokcheyn tizimi barcha manfaatdor shaxslarning 
motivatsiyasini o’zaro muvozanatlashtiradi. Bitkoyn yoki qandydir qiymatni aks 
ettiradigan token – nufuz bilan bog‘liq munosabatlarning ajralmas qismdir. Satosi 
Nakomoto tizimda ishlaydiganlarni mukofotlashni dasturiy asoslab berdi va 
hamma uning saqlanishi haqida qayg‘urishi uchun hokimlik qilishni tokendan 
foydalanuvchi barcha jamoaga topshirdi. Blokcheyn – moliyaviy ma’noda, global 
taqsimlangan savatlardagi tuxumlardir. 

---

122 
Internetning ilk avlodi davridahokimlik qilishnig korporatsiyalarda 
mujassam etilishi, ularning hajmi, murakkabligi va shaffofsizligiyangi 
imkoniyatlar taqdim etgan tarmoqlardan nomutanosib ravishda katta foyda olishga 
imkon berdi. Yirik banklaro‘z faoliyati bilanmoliya tizimini shaffoflik chegarasiga 
yetkazdi, chunki bu banklarda ko‘pchilik top-menejerlar va qator mutaxassislarni 
rag‘batlantirish tizimi shunday ishlab chiqilgandiki, ular uzoqni ko‘ra bilmaydigan 
va o‘ta riskli xulq-atvorlilarga hizmat qilar edi.Jismoniy valyutalardan farqli 
ravishda, bitkoyn sakkizta o‘nlik razryadgacha ulushga bo‘linishi mumkin (ya’ni 
bitkoindagi summa verguldan keyin sakkizta belgigacha ega bo‘lishi mumkin). Bu 
uzoq vaqt davomida bitta tranzaksiya doirasida summalarni birlashtirish va 
bo‘lishga imkon beradi: summadan ma’lum miqdor olish va bu summadan 
moliyalashtiriladigan barcha chiquvchi to‘lovlar yagona tranzatsiya sifatida ko‘rib 
chiqilishi mumkin, bu esa tranzaksiyalar seriyasidan ancha qulaydir. Hizmatdan 
foydalanishni hisobga olish uchun smart-shartnoma tuzib, avtomatik raivshda uni 
muntazam vaqt oraliqlari orqali kichik ulushlar bilan to‘lash mumkin.