Gulyamov saidahror saidahmedovich raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari

6.2.
 
Ma’lumotlarning electron himoyasi 
Umuman olganda, kriptografiyani ikki qismga bo’lish mumkin: 
ma’lumotlarni berkitishning umumiy usullarini rivojlantirish, shifrlash 
tizimlarining tahlili va ularning ishonchlilini ta’minlash bilan bog’liq bo’lgan 
nazariy qism hamdashifrlash tizimlarini ishlab chiqarish va ulardan 
foydalanish bilan shug’ullanadigan amaliy qismlardan iborat. Ma’lumotlarni 
himoya qiladigan shifrlar juda ham ishonchli bo’lishi lozim, ya’ni, ular 
shifrlashni buzishga bo’lgan urinishlarga nisbatan o’ta bardoshli bo’lishi 
kerak. Shifrning ishonchliligini asoslash uchun uni ochishga ketadigan ish 
hajmini chamalash zarur. Bunda agar shifr kalitini topish uchun ketadigan 
vaqt ma’lumotlarning foydali ravishda ishlatiladigan vaqt intervalidan ko’p 

---

250 
bo’lsagina, bunday shifr ishonchi deb hisoblaniladi. Lekin shifrlash bo’yicha 
yirik olim K.Shennonga ko’ra, shifrlanayotgan informatsiya hajmiga teng 
bo’lgan uzunlikdagi kalitli shifrgina absolyut ishonchli shifr hisoblanadi. 
Boshqa barcha shifrlarni ochish mumkin, ammo bunda gap buning uchun 
kerakli bo’lgan texnik vositalar quvvati va deshifrlash uchun ketadigan 
vaqtga bog’liq bo’ladi. Jamiyatdagi ma’lumotlar hajmi kam miqdorda 
bo’lganida unchalik murakkab bo’lmagan shifrlarni ishlatish yetarli bo’lgan. 
Ma’lumotlar hajmining ko’payib borishi bilan yanada murakkabroq shifrlarni 
ishlatish zaruriyati paydo bo’lib, ma’lumotlarni shifrovka qilish uchun bu 
sohaga mahsus o’qitilgan insonlar – 
shifrovkachilar
jalb qilina boshlandi. 
Keyinchalik, ma’lumotlar hajmi juda ham ko’payib, rasshifrovkani insonlar 
bajara olmaydigan xolat yuz bergani tufayli, bu ishni bajara oladigan 
mexanik va elektorn qurilmalar yaratildi. Komp’yuterlar paydo bo’lganidan 
so’ng esa ma’lumotlarni shifrovka va rasshifrovka qilishning yanada 
zamonaviy va o’ta murakkab usullari paydo bo’ldi va ular turli sohalarda 
keng miqyosda ishlatilina boshlandi. Kompyuterlar yordamida endi nafaqat 
ma’lumotlar himoyasi, balki Yangi muammolar ham hosil qilina boshlandi, 
Masalan, electron xujjat almashinishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan 
electron imzo ham ishlatilina boshlandi. Chunki endi electron pochta 
imkoniyatlari moliyaviy hujjatlarni va konfidentsial ma’lumotlari uzatishda 
ham 
ishlatila 
boshlandi. 
Elektron 
tijorat 
ham 
ma’lumotlarning 
konfidentsalligini ta’minlovchi, autentifikatsiya qiluvchu va kirishni 
boshqaruvchi vositalarni talab qiladi. Raqamli pullar, kriptovalyutalar, ICO 
lar hamda ularning tokenlari va raqamli valyuta almashtirish shahobchalari 
ham electron himoyaning samarador vositalarini talab qiladi. Xuddi shunday 
texnik va dasturiy vositalar sifatida ham zamonaviy kriptografik himoya 
usullardan 
foydalaniladi. 
Kriptografiyadan 
foydalanish 
quyidagilarni 
ta’minlab beradi: 

---

251 

Konfidentsiallilik
– bu informatsiyaning saqlanishida va uzatilishida 
ma’lumotlarni ruhsat berilmagan o’qishdan himoya qilishdir. Bu 
shirflash orqali amalga oshiriladi; 

Ma’lumotlardan foydalanishning nazorati
– informatsiyadan faqatgina 
ruxsat berilgan insonlar foydalana olishi kerak; 

Autentifikatsiya
– ma’lumot uzatuvchi kimliginai aniq bilish 
imkoniyati. Buni electron raqamli imzo va sertifikat amalga oshirib 
beradi; 

Butunlilik 
– informatsiyaning saqlanish va uzatilish jarayonida 
ruxsatsiz o’zgartirila olinmasligi. Bu talab electron raqamli imzo va 
imitohimoya orqali bajariladi; 
