|
Yaxshilik va yomonlik -juft kategoriya bo’lib, ular ham bir-biriga ziddir.
Kishining butun ma‘naviy hayoti, shu jumladan, axloqiy tushunchalar ham
ijtimoiy hayot ta‘sida o’zgaradi. Yaxshilik va yomonlik insonning tug’ilishi bilan
birga vujudga kelmaydi. Yaxshilik va yomonlik o’zaro munosabatli, ayni vaktda
qutbiy va bir-birini inkor etuvchi kategoriyalardir. Yaxshilik tushunchasida bir
muncha ijobiy narsalar, yangi axloqiy idealga mos keladigan narsalar haqidagi
tasavvurlar jamlansa, yomonlik tushunchasida kishilarning idealiga, ular
e‘zozlaydigan narsalarga zid keladigan narsalar haqidagi tasavvurlar baxtga
erishishiga, kishilar orasidagi munosabatlarda, taraqqiyotning qaror topishiga va
insoniylikning o’sishiga to’sqinlik qiladigan hamma narsalar haqidagi tasavvurlar
ifodalanadi.
Yaxshilik deganda kishilarning mehnatsevarligi, halolligi, mardligi, insoniyligi,
oliyjanobligi, odamlarga, xalqqa, jamiyatga yetkazadigan nafi, mehr-muruvvati,
16
muhabbati, kishilar og’irini yengil qilish kabi ijobiy hatti-harakatini ifodalovchi
fazilatlar tushuniladi.
Yaxshilikning zid tomoni yomonlik bo’lib, u kishilarni dangasalik,
tekinxo’rlik, zararkunandalik, zolimlik, mayxo’rlik, giyohvandlik, ig’vogarlik,
g’iybatchilik, buzuqlik kabi salbiy hatti-harakatlarni ifodalaydi. Yaxshilik ezgulik,
himmatlilikni anglatsa, yomonlik yovuzlikni anglatadi.
Inson hayotining barcha ijobiy tomonlari yaxshilik bilan bog’langan
tushunchadir. Ijtimoiy taraqqiyot, kishilar o’rtasidagi bo’ladigan munosabatda
insoniylikning o’sishiga mos keladigan tub insoniy muammolardan kundalik
turmush tarzi va uning munosabatlari, hatti-harakatlari, ijobiy xulq-odobi kabilar
yaxshilik bilan ifodalanadi. Yaxshilikning zid tomoni yomonlik bo’lib, u ham
insonlar o’rtasida bo’ladigan ijtimoiy munosabatlarda namoyon bo’ladi.
Adolat - qadriyatlar orasidagi nisbatni belgilaydi, ularni baholaydi. Adolatda
jamiyatni tartibga soluvchilik xususiyati bor, unda ham axloqiy, ham huquqiy
talablar mujassamlashadi. Uni ma‘lum ma‘noda axloq sohasidagi miqdor o’lchovi
ham deyish mumkin: u talab bilan taqdir o’lchab turadigan tarozidir. Adolat bor
joyda fayz-baraka, haqiqat qaror topadi.
Adolat
kishilarning
jamiyatdagi
axloqiy
o’zaro
munosabatlarini
mujassamlashtirib, taqdirlash va talab qilishning miqdoriy o’lchovini beruvchi
baholash kategoriyasi hisoblanadi va huquq bilan axloqni bog’laydi. Axloq
tushunchasi huquq normalarining muhim ijtimoiy – axloqiy mezonlari sifatida
maydonga chiqadi. Demak, adolat tushunchasi huquqiy ongdan ancha oldin paydo
bo’lgan. U huquqiy munosabatlar sohasida katta ahamiyat kasb etadi.
Axloqshunoslikning asosiy baho kategoriyasi bo’lgan adolat turli dalillar,
iqtisodiy, siyosiy huquqiy hodisalarni baholashda namoyon bo’luvchi obe`ktivlik,
xolislik, haqqoniylik, insonparvarlik kabi alomatlarni zaruriy ravishda taqozo etadi
va umuminsoniy axloqning muayyan elementlarini o’z ichiga oladi.
17
Burch - kishilarning jamiyatga nisbatan bo’lgan axloqiy majburiyatlarini
ifodalaydi. Bu kishilarning oila, Vatan, millat, umuman jamiyat oldidagi
majburiyati, mas‘uliyati, sodiqligi, ongliligini ifodalovchi hatti-harakatlar
majmuidir. Burch tushunchasi oilada yoshlikdan boshlanadi. U vijdon, e‘tiqod,
mas‘uliyat kabi tushunchalar bilan chambarchas bog’liq. Ijtimoiy hayotda
insonning har bir hatti-harakati zamirida burch tushunchasi, ya‘ni burchiga sadoqat
yoki hikmat yotadi. Agar inson o’z burchiga sadoqatli bo’lsa, u har bir kishiga
obro’, shon-sharaf keltiradi, agar inson o’z burchiga sodiq bo’lmasa, u kishiga
xiyonat keltiradi.
Burch tushunchasi keng qamrovli bo’lib, ijtimoiy hayotning barcha
jabhalarida mas‘uliyat bilan faoliyat ko’rsatgan: insoniylik burchi, musulmonlik
burchi, nasroniylik burchi, fuqarolik burchi, otalik burchi, onalik burchi, farzandlik
burchi, talabalik burchi, Vatant oldidagi burchi va hokazolar bo’lib, barcha davrlar
uchun umumiy bo’lgan tushunchalari ham, jurnalistik burchi, shifokorlik burchi,
olimlik burchi kabi kasbiy burch tushunchalari ham mavjud.
Demak, burch insonga mas‘uliyat va majburiyat yuklaydi. O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 64-moddasida bunday deyilgan: «Ota onalar
o’z farzandlarini voyaga yetkunlariga qadar boqish va tarbiyalashga
majburdirlar». 66-moddasida esa: «Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli
farzandlar o’z ota-onalari haqida g’amxo’rlik qilishiga majburdirlar», - deb
ta‘kidlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
