Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

2. Mavzuga doir qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishihs. Manbalardan misollar yig’ish.

O‘quv faoliyati natijalari : Talaba: sintaksis bo`limi haqida umumiy ma’lumot, asosiy sintaktik birliklar haqida umumiy ma’lumot, so`z birikmasi haqida umumiy ma’lumot, so`z birikmasining turlari haqida umumiy ma’lumot, so`z birikmasining gapdan asosiy farqi haqida ma’lum tasavvurga ega bo‘ladi.

3-ilova

Mavzuga doir ma’ruza matni va slaydlar taqdim qilinadi.

4-ilova
Qadimgi turkey tilda sintaktik aloqaning necha turi mavjud?
Sintaktik birlik deganda nimani tushunasiz?
Sintaktik birliklarni sanang.
So’z birikmasi va gap. Ularning bir-biridan farqi.
Qadimgi turkey tilda so’z birikmasining hosil qilinishi.
Qadimgi turkey tilda boshqaruv, moslashuv va bitishuv munosabati va ularning hosil bo’lishi usullari.
5-ilova
“Insert” grafik organayzeri

V	+	–	?
	Bilaman	Bilishni xohlayman	tushunmadim

TO‘NYUQUQ BITIKTOSHI MATNI TAHLILI
(21) qag‘anï alp ərmish, ayg‘uchïsï bilgə ərmish, qachan əngirsər, өlürtachi kük, üchəgün qabsap süləlim, anï yoq qïsalïm, təmish. Türgəsh qag‘an ancha təmish: bəning bodunum anta ərir, təmish.
Ya’ni:
Xoqoni qahramon ekan, maslahatchisi alloma ekan, qachon g‘azablansa, o‘ldiradigan ko‘rinadi. Uchovlab yopirilib lashkar solaylik, uni yo‘qotaylik, depti. Turgash xoqon shunday depti: mening xalqim o‘sha erda bo‘ladi, depti.
(22) Turk bodun yəmə bulg‘anch ol, təmish. Og‘uzï yəmə tarqanch ol, təmish. Ol sabïn əshidip, tün yəmə udusïqïm kəlməz ərti, olursïqïm kəlməz ərti, ancha saqïntïm…
Ya’ni:
Turk xalqi yana sarosimada, depti. O‘g‘uzi yana, parokanda, depti. O‘sha gapini eshitib, tun yana uxlagim kelmas edi, (kun) o‘tirgim kelmas edi. Shunday o‘yladim…
(23) … süləlim tədim. Kөgmen yolï bir ərmish, tumïsh təyin. əshidip, bu yolun yorïsar yaramachï tədim, yərchi tilədim, cholgi Az əri bultum
Ya’ni:
… lashkar tortaylik… dedim. Ko‘gman yo‘li bita ekan, bekilgan (qor bosib) deb eshitib, bu yo‘l bilan yursa yaramaydi, dedim. Erchi (er biladigan kishi) surishtirdim, Cho‘llik Az yigitini topdim.
(24) өzüm Az yərim, anï bil …ərmish, bir turuqï ərmish Anïn barmïsh angar yatïp, bir atlïg‘ barmïsh, təyin. Ol yolun yorïsar, unch tədim, saqïntïm, qag‘anïma.
Ya’ni:
O‘zim, Az – maskanim, uni bil… ekan, bir manzili bor ekan, Ani (daryosi) bilan borgan o‘sha erda yotib, bir otlig‘ (yo‘l) yurib boradi, dedi. O‘sha yo‘l bilan yursa bo‘ladi dedim, o‘ylab oldim, xoqonimga
(25) өtüntüm, sü yorïtdïm atlat, tədim. Aq tərməl kəchə og‘raqlatdïm, at üzə bintürə, qarïg‘ sөkdüm, yoqaru at yətə, yadag‘ïn, ïg‘ach tutunu ag‘turtum өngrəki ər.
Ya’ni:
Arz qildim. Lashkarni yo‘lga soldim. Ot sol, dedim. Oq tarmalni kechib, maqsad sari yo‘lladim. Ot ustiga mindirib, qorni yordim. Yuqoriga otni etaklab, yayov yog‘och tutunib, chiqardim oldindagi yigitlar
(26) yog‘aru təgürüp, ï bar art ashdïmïz. Yobalu intimis on tünkə yantaqï tug‘ əbirü bardïmïz. Yərchi yər yangïlïp, bog‘uzlantï, bungadïp qag‘an yəlü kөr, təmish.
Ya’ni:
Yuqorilab etib, o‘simlik bor dovonga oshdik. Qiynalib indik (pastga tushdik). O‘n tunta yondagi to‘siqni aylanib bordik. Erchi yanglishib, bo‘g‘izlandi. Xafa bo‘lib, xoqon ela ko‘r (otni choptira qolinglar), dedi.
(27) Anï subug‘ baralïm! Ol sub qodï bardïmïz, sanag‘alï tüshürtümüz, atïg‘ ïqa bayur ərtimiz… kün yəmə, tün yəmə yəlü bardïmïz. Qïrqïzïg‘ uqa basdïmïz.
Ya’ni:
Ani suvidan boraylik! O‘sha suvning quyi tomoniga yurdik. Sanagali (lashkarni) tushirdik, otni o‘tga boylar Edik… Kun ham, tun ham elib bordik. Qirg‘izni uyquda bosdik.
(28) sü əңəgin achdïmïz, qanï süsi tərilmish, süңüshdümüz, sanchdïmïz, qanïn өlürtimiz, qag‘anqa Qïrqïz bodunï ichikdi, yüqünti, yantïmïz. Kөgmən yïshïg‘ əbiru kəltimiz.
Ya’ni:
Lashkarning engag (jag‘) ini ochdik (xayoxuy soldik). Xoni, lashkari yig‘ildi. Jang qildik, sanchdik. Xoqonga Qirg‘iz xalqi taslim bo‘ldi, ta’zim qildi. Qaytdik. Ko‘gman yishni aylanib keldik.
(29) Qïrqïzda yantïmïz. Türgəsh qag‘anta kөrüg kəlti, sabï əntəg: өngdən qag‘ang‘aru sü yorïlïm, təmish, yorïmasar bizni, qag‘anï alp ərmish, ayg‘uqchïsï bilgə ərmish, qachan əngirsər.
Ya’ni:
Qirg‘izdan qaytdik. Turgash xoqondan kuzatuvchi keldi. Gapni shunday: Sharqdan xoqonga qarshi lashkar tortaylik, tortilmasa bizni (yo‘qotadi). Xoqoni qahramon ekan, maslahatchisi alloma ekan, har qanday qilib
(30) Bizni өlürtəchi kük, təmish. Türgəsh qag‘anï tashïqmïsh, tədi. On oq bodunï qalïsïz tashïqmïsh tər. Tabg‘ach süsi bar ərmish. Ol sabïg‘ əshidip, qag‘anïm bən əbgərü tüshəyin, tədi.
Ya’ni:
Bizni o‘ldiradigan ko‘rinadi, depti. Turgash xoqoni (yo‘lga) chiqibdi dedi. O‘n o‘q xalqi bekamu-ko‘st chiqibdi, dedi. Tabg‘ach lashkari (ham) bor ekan. O‘sha gapni eshitib, xoqonim men uyga tushayin, dedi.
(31) Qatun yoq bolmïsh ərti, anï yog‘latayïn tədi, sü barïng, tədi. Altun yïshda olurung, tədi, sü bashï Inəl qag‘an, Tardush shad barzun tədi. bilgə Tonyuquqqa banga aydï:
Ya’ni:
Xotun yo‘q bo‘lgan edi, uning marosimini o‘tkazay, dedi. Lashkar, bering, dedi. Oltun yishda o‘rnashing, dedi. Lashkarboshi (bo‘lib) Inal xoqoni, Tardush shadi borsin, dedi. Menga, Bilga To‘nyuquqqa aytdi:
(32) bu süg əlt, tədi, aqï yangïg‘ kөnglüng-cha ay, ban sanga nə ayayïn, tədi, kəlir ərsər kü ər ük olur, kəlməz ərsər, tïlïg‘ sabïg‘ alï olur, tədi. Altun yïshda olurtumïz.
Ya’ni:
Bu lashkarni elt dedi. Karamu g‘azabni ko‘nglingdagiday qil, men senga nima deyin, dedi. (Dushman) Kelar bo‘lsa, dongdor yigitlarni yig‘ va (uni) o‘ldir! Kelmas bo‘lsa, til (tutib), ma’lumot olib tur, dedi. Oltun yishda o‘rnashdik.
(33) üch kөrüg kishi kəlti, sabï bir; qag‘anï sü tashïqdï. On oq süsi qalïsïz tashïqdï, tər. Yarïs yazïda tərilədim, təmish. Ol sabïg‘ əshidip, qag‘ang‘aru ol sabïg‘ ït (t)ïm: qantayïn sabïg‘ yana
ya’ni:
uch kuzatuvchi kishi keldi, gapi bir: xoqoni lashkar bilan yo‘lga chiqqan. O‘n o‘q lashkari bekamu-ko‘st chiqqan, dedi. Yaris dashtida yig‘ilamiz, degan. O‘sha gapni eshitib, xoqonga ul gapni jo‘natdim. «Nima qilayin?» (deb) Gapni (olib) qaytib
(34) kəlti: oluruң! - təyin təmish. Yəlmə, qarg‘u ədgüti urg‘ïl, basitma! - təmish, Bөg (u?) qag‘an bangaru ancha ayïdmïsh, apa tarqang‘aru ichrə sab ïdmïsh: bilgə Tonyuquq anyïg‘ ol, өz olanglar.
Ya’ni:
Keldi: (shu erda) turing! – deb aytibdi. Elma, yaxshilab qorovul qo‘y, (dushmanga) bostirib qo‘yma! – depti. Bo‘g‘u xoqon menga shunday deb ayttiribdi. Apatarxan (bosh qo‘mondon)ga maxfiy gap yuboribdi: bilga To‘nyuquq hushyor, o‘zi biladi.
(35) sü yorïlïm tədəchi, unamang! Ol sabïg‘ əshidip sü yorïtdïm. Altun yïshïg‘ yolsuzun ashdïm. Ertish өgüzüg kəchigsizin kəchdimiz, tün aqïtdïmïz. Boluchuqa tang өntürü təgdimiz.
Ya’ni:
Lashkar Bilan yo‘lga chiqaylik, deydi, unamang. O‘sha gapni eshitib lashkarni yo‘lga soldim. Oltin yishni yo‘lsiz oshdim. Ertish daryosini kechigsiz kechdik, tun to‘xtamadik, Bo‘luchuga tong otdirib etdik.
(36) tïlïg‘ kəlürti sabï: yarïs yazïda on tümən sü tərilti, tər. Ol sabïg‘ əshidip, bəglər kopun:
Ya’ni:
Til (tutib) keltirdi. Gapi: yaris dashtida o‘n tuman (yuz ming) lashkar yig‘ildi, dedi. Bu gapni eshitib, beglar hammasi
(37) yanalïm, arïg‘ obutï yig, tədi. Bən ancha tərmən, bən bilgə Tonyuquq Altun yïshïg‘ asha kəltimiz, Ertish өgüzüg
Ya’ni:
Qaytaylik, pokning uyati yaxshi, dedi(lar). Men shunday deganman, men bilga To‘nyuquq: Oltin yishni oshib keldik. Ertish daryosini
(38) kəchə kəltimiz, kəlmishi alp tədi. Tuymadï. təngri Umay ïduq yər sub basa bərti ərinch. nəkə təzərbiz
Ya’ni:
Kechib keldik. (Jangchilarning) kelgani qahramon, degan (lar). (Dushman) sezmadi. Tangri, umay, muqaddas er-suv (vatan) (dushmanni) bosib bergan ko‘rinadi. Nega chekinamiz
(39) өküsh təyin, nəkə qorqurbiz az təyin, nə basïnalïm, təgəlim, tədim. təgdimiz, yayïdïmïz, əkinti kün kəlti.
Ya’ni:
Ko‘p deb nega qo‘rqamiz (o‘zimizni) oz deb. Qani, ustun kelaylik, hujum qilaylik, dedim. Hujum qildik, tor-mor qildik. Ikkinchi kun keldi.
(40) Өrt-chə qïsïp kəlti. Süngüshdümiz. bizintə əki uchï sïngarcha artuq ərti. təngri yarlïqaduq üchün, өküsh təyin, biz
Ya’ni:
Yong‘inday qizib keldi. Urushdik. Biznikidan ikki qanoti yarimcha ortiq edi. Tangri yorliqagani uchun, ko‘p deb, biz
(41) qorqmadïmïz, süngüshdümiz. Tardush shad ara badï. Yaydïmïz, qag‘anïn tutdumïz, yabg‘usïn shadïn
ya’ni:
qo‘rqmadik, jang qildik. Tardush shadi aralashdi (ishtirok qildi). Tor-mor qildik, xoqonini, yabg‘usini, shadini
(42) anta өlürti, əlig-chə ər tutdumïz, oloq tün bodunïn sayu ït (t) ïmïz, ol sabïg‘ əshidip, On oq bəgləri bodunï qop
Ya’ni:
O‘sha erda o‘ldirildi. Elliktacha yigitni tutdik va o‘sha kechasiyoq har birini o‘z xalqiga jo‘natdik. U gapni eshitib, O‘n o‘q beglari, xalqi, hammasi
(43) kəlti, yükünti, kəligmə bəglərin bodunïn ətip az (ch) a bodun təzmish ərti. On oq süsin sülətdim.
Ya’ni:
Keldi, bosh egdi. Keladigan beglarini, xalqini surib, qaytarib ozgina xalq qochgan edi. O‘n o‘q lashkarini yo‘lladim.
(44) Biz yəmə sülədimiz, anï irtimiz. yənchu өgüzüg kəchə, Tinsi og‘li yatïg‘ma Bəngligək tag‘ïg‘…
ya’ni:
Biz ham lashkar tortdik, uni quvdik. Inju o‘guzni kechib Tinsi o‘g‘li yotadigan Bangligak tog‘ini…
(45) Təmir qapïg‘qa təgi irtimiz, anti yanturtumiz. inəl qag‘anqa… təzik, toqarïsïn…
Ya’ni:
Temir qapiqqacha quvib bordik. O‘sha erdan qaytardik. Inal xoqonga… arab, tuxorini…
(46) anta yərük i asuq bashlïg‘ Sog‘daq bodun qop kəlti ol küntə təgti. Türük bodun Təmir qapïg‘qa…
ya’ni:
O‘shanda ajraladigan choki (bor) dubulg‘a boshliq (boshiga kiygan) Sug‘doq xalqi hammasi keldi. O‘sha kuni hujum qildi. Turk xalqi temir qopiqqa,
(47) Tinsi og‘lï yatïg‘ma tag‘qa təgmish. Idi yoq ərmish. Ol yərkə bən, bilgə Tonyo‘quq, təgürütük üchün
Ya’ni:
Tinsi o‘g‘li etadigan toqqa etdi. Egasi yo‘q ekan. U erga men, bilga To‘nyuquq etkazib borganim uchun
(48) sarïg‘ altun, ürün kümüsh, qïz quduz, əgri təbi, ag‘ï bungsuz kəlürti, Eltərish qag‘an üchün.
Ya’ni:
Sarig‘ oltin, oq kumush, qiz-juvon, egri tuya, ipak hadsiz keltirdi(lar). Eltarish xoqon bilgasi bilan bo‘lgani uchun
(49) alpïn üchün Tabg‘achqa yəti yəgirmi süngüshdi, Qïtaynqa yəti süngüshdi. Og‘uzqa bəsh süngüshdi. Anta ayg‘uchï
Ya’ni:
Qahramon bo‘lgani uchun Tabg‘achga qarshi o‘n etti marta urush qildi. Qitanyga qarshi etti marta urush qildi, O‘g‘uzga qarshi besh marta urush qildi. O‘shanda maslahatchisi

ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. 
   Abdurahmonov G‘. Qadimgi turkiy til. –Toshkent, 1992.
   
2. 
   Rahmonov N. , Sodiqov Q. O‘zbek tili tarixi. –Toshkent, 2009.
   
3. 
   Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh., Qozoqboyev M. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. –Toshkent, 2008.
   
4. 
   Ashirboyev S., Azimov I. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. Toshkent, 2002.
   
5. 
   Tursunov U., O‘rinboev B., Aliev A. O‘zbek adabiy tili tarixi. - Toshkent, 1995.