|
Qobiliyatning tuzilishi.
SHaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, u xoh
ta’lim, xoh mehnat, xoh o‘yin, xoh sport bo‘lishidan qat’i nazar, uning bilish
jarayonlariga, aqliy xislatlariga, emotsional irodaviy jabhalariga, sensomotor
sohasiga, xarakterologik xususiyatlariga muayyan talablarni qo‘yadi va ularning
hamkorlikdagi sa’y-harakati tufayli muvaffaqiyatlarga erishiladi. Psixologik
ma’lumotlarga qaraganda, insondagi yuksak ko‘rsatkichga erishgan sifat harchand
ustuvorlikka ega bo‘lmasin, u talablarni qondirish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi.
Ayrim hollarda alohida namoyon bo‘lgan psixik xususiyat (hislat) faoliyatning
yuksak mahsuldorligi va samaradorligini ta’minlash qurbiga ega, u qobiliyat
uddalay oladigan imkoniyat bilan bab-baravar, kuch-quvvat tariqasida vujudga
keladi, degan faraz o‘zini oqlamaydi.
Faktorli tahlil - barcha o‘ziga xos aqliy qobiliyatlar orqali o‘tadigan
umumiy qobiliyat faktori mavjudligini aniqlash uchun psixologlar ularning o‘zaro
ta’sirini o‘rganishadi. “Takrorlash tahlili” nomli statistika metodi izlanishlarga
umumiy qobiliyatli o‘lchash uchun testlarga kerakli savollarni tanlash imkonini
beradi. Misol uchun lug‘at bilan bog‘liq savollarni oson ishlaydigan insonlar
matnni ham yaxshi tushunishadi. Bu to‘plam verbal intellekt faktorini aniqlashga
yordam beradi. Boshqa savollar to‘plamlari ham makon faktori va mulohaza
faktorini o‘z ichiga oladi.
Faktorli tahlil ishlab chiqarishga o‘z hissasini qo‘shgan CHarlz Spirman
(Charles Spearman 1863-1945) bo‘ladi. CHarlz Spirman o‘ziga xos faktorlar
asosida yotuvchi umumiy intellekt (fator G) mavjud deb hisoblagan. Uning
fikricha, insonlarda buyuk qobiliyatlar bo‘lishi mumkin. Biroq verbal intellekt
David G. Mayers Psycholo
117
faktori bo‘yicha yuqori ko‘rsatkichli odamlar odatda makon qobiliyati va mantiqiy
qobiliyat faktorlarini echish natijalari bo‘yicha o‘rtachadan yuqoriroq natijalarga
erishganlar. SHunday qilib har xil qobiliyatlar bitta guruhda bo‘ladi degan kichik
tendensiya mavjud. CHarlz Spirmanning fikricha bu G faktori bizning butun ongli
faoliyatimizga javob beradi.
Gavard Gardner (Howard Gardner, 1983,1993,1995) Tyorstou g‘oyasini
maqullaydi, chunki u zakovat har xil qobiliyatdan kelib chiqqan degan edi. Uning
fikricha miya jarohatlanganda bir qobiliyatni pasaytirish mumkin, hammasini ham
emas. Gavard Gardner maxsus qobiliyatli ya’ni “Indigo” insonlarni ham
o‘rgandi.
Masalan; Daholik sindromi bor odamlar aqllilik testida baland natijaga
erishadilar, chunki bunday insonlarda nodir qobiliyat bo‘ladi. Misol uchun ular
rasm chizishda, raqamlarda yoki musiqani eslab qolishda qobiliyatliroq
bo‘lishadi. Ular til o‘rganishda qiynalishlari mumkin, lekin raqamlar bilan xuddi
kalkulyatordek ishlay oladilar. Tarixiy sanalar, hafta kunlari ham shu jumladan
hisoblanadi. Bu holatlarni hisobga olgan xolda, Gavard Gardner insonda bitta
emas bir nechta qobiliyat to‘plami bo‘ladi va ular bir – biriga bog‘liq emas
degan xulosaga keladi. Faqatgina verbal va matematik qobiliyatlar bilan
cheklangan holatda, u qobiliyatni musiqiy sayqallarga bog‘liqni tasavvur qilish va
tahlil qilishga va atrof muhitga va o‘ziga ziyrak o‘tkir nigoh bilan qarashini
ta’kidlab o‘tgan.
YOzuvchi T.S.Eliota, olim Albert Eynshteynni bastakor Igor Stravinskiy,
raqqosa Mart Grexem, psixiatr Zigmund Freyd, jamiyat yo‘lboshchisi Maxatma
Gandi va tabiatshunos CHarlz Darvin alternativ zakovat sohiblari sifatida
namoyon bo‘lishgan. Gavard Gardner fikrlariga ko‘ra, ko‘chada o‘sgan o‘spirin
keyinchalik namunali ishchi bo‘lib etishgan insonning biron bir markaziy
David G. Mayers Psycholo
118
basketbol jamoasi etakchisining qobiliyatlari bilan bir xil bo‘lmaydi, aksincha turli
xil bo‘ladi.
Sandra Skarr (Sandra Scarr,1989) qarashlarida “Koshki edi
insonlardagi bir sohada sezilgan kamchilik, boshqa bir sohada o‘zini namayon
qilganda edi, shunda dunyo ham adolatli bo‘lar edi“- deb ifodalagan. Afsuski,
dunyo biz o‘ylaganimizdek odil emas, hamda qobiliyatlar orasida ham o‘zaro
moyilliklar bo‘lib turadi.
Masalan: Aqli zaif insonlarda jismoniy qobiliyatlar ham kamroq bo‘ladi.
SHuning uchun bu kabi insonlar uchun maxsus olimpiada o‘yinlari o‘tkaziladi
va ular adalatli o‘yindan bahramand bo‘ladilar.
Tadqiqodchilar Gavard Gardnerga ko‘p marotaba turli hil qobiliyatlarni
“zakovat” ostida birlashtirib o‘tkazish o‘rinlimi deb savol berishadi. Verbal va
mulohazali ko‘nikmalar muhimroq emasmi deb ham so‘rashadi. Ularning
fikricha zakovot – bu aqliy qobiliyat. Musiqaga va ritmikaga bo‘lgan
qobiliyatlarsiz ham yashasa bo‘ladi va ularni “talant” (qobiliyat) deb atash
maqulroq. Agar insonlarga jismoniy qobiliyat etishmasa, ularni aqliy qobiliyati
etishmaydi deb hisoblash tug‘rimi? Gavard Gardner ta’kidlaydiki, qobiliyatning
barcha shakllari ichki ma’nogo ega va ular aniq bir madaniyat va kontekst
ostida ortiriladi yoki shakllanadi.
57
I.P.Pavlov asarlarida
Do'stlaringiz bilan baham: |
