|
Modul bo’yicha yakuniy hulosalar
1. O’zbek tilida tinish belgilari ikki xil usulda ishlatiladi.a)yakka xolda,b)qo’sha holda.
2.Nuqta – eng qadimgi va eng ko’p qo’llanuvchi tinish belgilaridan biri. Nuqta dastlab yozuv belgisi sifatida arabcha tekstda Abdul Malik halifaligi (hijriy I asr) davridan qo’llana boshlagan. Keyinchalik, XIX asrning II yarmidan boshlab, tinish belgisi sifatida ishlatilgan. Nuqtaning asosiy funktsiyasi xabar ma’nosini anglatuvchi muayyan bir fikrning (gapning) tugallanganligini ko’rsatishdir.
Nuqta gap oxirida qo’llanadi. Uning qo’llanishi logik-grammatik printsipga asoslanadi.
Ba’zan nuqta shartli qisqartmalardan so’ng ham ishlatiladi.Bunda stilistik yoki differentsiatsiya printsiplariga asoslaniladi. Nuqtaning shartli qisqartmalardan so’ng qo’llanishi uning qo’shimcha (yordamchi) funktsiyasidir.
3.Vergul o’zbek yozuvida XX asrdan qo’llana boshladi. «Turkiston viloyatining gazeti» sahifalarida 1901 yildan, Toshkentda nashr etilgan «Taraqqiy» gazetasida esa 1906 yildan boshlab ishlatilgani maa’lum. Vergul eng qadimgi tinish belgilaridan bo’lib, o’zining uzoq tarixiga ega: u G’arbiy Evropa yozuvlarida XV asrdan tinish belgisi sifatida qo’llana boshlagan.
Vergul eng ko’p qo’llanuvchi va eng ko’p funktsiyani bajaruvchi tinish belgilaridan hisoblanadi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida vergulning qo’llanish doirasi, funktsiyasi kengayib bormoqda. Masalan, ilgari ko’chirma nutq o’rtasida kelgan avtor gapi ikki tomondan vergul va tire bilan ajratilgan bo’lsa, hozirgi kunda faqat qo’sh vergul bilan ajratilmoqda; tirening funktsiyasini ham vergul bajaryapti: Jamoamiz a’zolari, dedi rais, fidokorona mehnat qilmoqdalar.
Vergul quyidagi funkitsiyalarda keladi: a) gap bo’laklari va gaplarning o’zaro birikuvini ko’rsatadi; b) gap bo’laklari, gaplar, ayrim so’zlar va iboralarni ajratadi, ayiradi, bo’ladi; v) tekstdagi ayrim qismlarni chegaralaydi.
Vergul sodda gap tarkibida ham, Qo’shma gap tarkibida ham qo’llanadi. Vergul Qo’shma gap tarkibida ko’proq uchraydi.
4.So’roq belgisi gap oxirida qo’llanuvchi asosiy belgilardan hisoblanadi. Bu belgi mazmunidan so’roq anglashilgan gaplar oxiriga qo’yiladi; shu gapning tugallanish nuqtasini, uning boshqa gaplardan ajralish chegarasini ko’rsatadi va mazkur gapning ifoda maqsadiga ko’ra so’roq gap egaligini bildiradi.
Undov belgisi gap oxirida qo’llanuvchi tinish belgilariga kiradi. Undov belgisi o’z strukturasiga ko’ra, ikki elementli tinish belgisi.
5.Hozirgi o’zbek tilida undov belgisi takroriy, oddiy va murakkab qo’sha (birlikda)qo’llanish xususiyatiga ega: undov belgisi bir o’rinda uch martagacha takroriy qo’llana oladi.
Undov belgisi undov va buyruq, ba’zan darak, so’roq gaplar oxirida qo’yiladi. Bunda bu mazkur gaplarning emotsional yoki qat’iy buyruq ma’nosiga ega ekanligini, tugallanganligini ba’zan esa ichki ta’sirchan mazmunga ega ekanligini, boshqa gaplardan chegaralanish nuqtasini ko’rsatadi. Bunday gaplarda, ko’pincha, to’lqinli yoki o’ziga xos hayajonli intonatsiya bilan aytiladi.
Undov belgisi o’zbek tiliga rus tili orqali o’tgan. U, o’zbekcha yozuvlarda XX asr boshidan boshlab mumtazam ravishda ishlatilgan
6.Nuqtali vergul ustma – ust joylashgan nuqta va verguldan iborat tinish belgisidir:(;) U quyidagi holatlarda qo’yiladi:
4)tarkibi murakkab gap bo’laklari orasiga;
5)Qo’shma gaplarning mazmunan bir-biriga yaqin bo’lgan qismlari orasiga;
6)raqamlash bilan sanalgan parchalar orasiga.
7.Ikki nuqta (:) ustma – ust qo’yiladigan ikkita nuqta bilan ifodalanadigan tinish belgisi bo’lib, asosan, quyidagi hollarda qo’yiladi:
1 ) uyushiq bo’laklar oldidan qo’llangan umumlashtiruvchi bo’lakdan so’ng: Suv ochish tantanasiga qorabuloqning butun aholisi: chollar, xotinlar, bolalar chiqishdi.(M.Ismoiliy);2) bog’lovchisiz Qo’shma gap tarkibidagi gaplarni ajratishni ko’rsatish uchun: Yakun qildim: ko’z yoshlariga ikki bois bor ekan asli.(Uyg’un);3)ko’chirma gapdan oldin kelgan muallif gapidan keyin: Halqimizning sevimli adibasi, suyukli momomiz Tursunoy Soddiqova bir chiqishida ba’zi betgachopar kelinlarga qarata shunday deganlar: « Hay kelinchak shu kojliging bo’lsa, senga gap uqdirishning iloji yo’q!»
8. Ko’pnuqta gorizontal holda qo’yiladigan uch nuqta bilan ifodaladigan tinish belgisidir(). Ko’pnuqta asosan quyidagi hollarda ishlatiladi:
a) mazmuni tugamagan gaplar oxirida: Siz otasiz. O’z gapingizdan qolmas edingiz;
v) tsitata yoki olingan misollarning tushirib qoldirilgan qismi o’rnida: « Men ,- degan edi mashhur rus pedagogi V.Suxomlinskiy,- tarbiyaning kuchiga ishonaman».
b) so’zlovchining ichki his-tuygulari, aytolmagan so’zlari o’rnida: Men sizga aytsam, sovg’a ni mengami deb o’ylab, uni uyga olib borib qo’yibman .
9.qavs yangi chiqqan yarim oy yoki yoy shaklidagi ikki qismli(ochiluvchi va yopiluvchi) tinish belgisidir. qavs asosan quyidagi vazifalarni bajaradi va quyidagi o’rinlarda qo’llanadi:
a) tsitatalarning manbaini ko’rsatish uchun xizmat qiladi. Bunda asosan tsitatadan keyin ishlatiladi. Masalan: Beshikdan to qabrgacha ilm izla.(Hadis)
b) kiritmalarni ajratish uchun xizmat qiladi.
10.Qo’shtirnoq ikki (ochiluvchi va yopiluvchi) qismli tinish belgisi bo’lib, yozuv ifodasiga ko’ra ikki shaklga ega:,, ”, « ». qo’shtirnoq: a) ko’chirma gaplar va tsitatalarni muallif gapidan; b) gazeta, jurnal va muassasalarning nomlarini ajratib ko’rsatish;
v) kesatiq, qochiriqlarni bildirish uchun ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
