Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

So’z o’zgartuvchi qo’shimchalar. 1-jadval

Kelishiklar		Egalik qo’shimchalari.			Shaxs - son qo’shimchalari
Nomi	qo’shim chasi	Shaxs	Birlik	Ko’plik	Shaxs	1-tur	2-tur
Bosh k. Qarat qich k. Tushum k. Jo’na lish.k. O’rin -payt.k Chiqish k.	O -ning -ni -ga -ka -qa -da -dan	1-sh. 2-sh. 3-sh.	-m,-im -ng-ing -i, -si	-miz -imiz -ngiz -ingiz -lari	1-shaxs 2-shaxs 3-shaxs	-m, -k -ng -ngiz 0,-lar	-man -miz -san, -siz o,-lar

1. Bulardan egalik va shaxs-son qo’shimchalari bog’li nutqda mustaqil so’zlarni o’zaro sintaktik aloqaga kirituvchi vositalar sanalsa, kelishik qo’shimchalari bundan tashqari, ergash gaplarning bosh gapga bog’lanishida ham ishtirok etadi. Qiyoslang: Universitetda o’qiyman. Universitetda o’qiyotganimda, akam mendan doim xabar olib turdi.

2. Fe’l shakllarini yasovchi qo’shimchalar: - r, -ar, -gan, -b, -ib, -gach,-guncha, -gani, -sa kabilar. Bular ko’proq ergash gaplarning kesimi vazifasida kelib,ularni bosh gapga bog’lash uchun xizmat qiladi. Bunda ulardan ayrimlari, xususan, sifatdosh yasovchi –r, -ar, -gan, -yotgan qo’shimchalari to’liqsiz fe’l (edi, ekan) yoki kelishik qo’shimchasi, asosan – o’rin-payt kelishigi shakli yoki ko’makchilar bilan birga keladi. Masalan: Nigora biznikiga tez-tez kelib turgani uchun, onam hammani ularnikiga borishga majbur qilar edi. Chet el tovarlari har yoqni to’ldirib, kosiblarning bozori kasod bo’ldi. Er to’ymaguncha, el to’ymas. Otasi o’sha kuni ham kelmagach, ularni vahima bosdi. Borsam, yo’q ekansiz. Hozir mamlakatimizning qaysi burchagiga bormang, u erda bunyodkorlik ishlarining avj olganiga guvoh bo’lasiz. O’t o’chiruvchilari etib kelguncha uy yonib, kul bo’lgan edi.
3. Ko’makchilar. Ko’makchilar ham xuddi so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar singari gap bo’laklarini va qo’shma gap qismlarini bog’lovchi vosita hisoblanadi. Masalan: Paxta mashina bilan terilganda, o’z xususiyatini birmuncha yo’qotadi. Sen uchun hech narsamni ayamayman. Shisha bo’shagan sayin, Saidiy o’zini Salimxonga yaqinroq seza boshladi.
4. Yuklamalar. Yuklamalar gap bo’laklari va gaplarga qo’shimcha ma’no yuklashi bilan birga bog’lovchi vazifasini ham o’taydi. Bu ko’proq ham, –u, -yu, -da, -mi yuklamalariga xosdir. Masalan: Kelibdi-yu ketibdi. Sen-u men. Keldi-da ketdi. ”Ham” yuklamasi ham bog’lovchi, ham yuklama vazifasini o’taydi.
5. Bog’lovchilar. Bog’lovchilar sodda gap qismlarini, qo’shma gap qismlarini o’zaro grammatik va mazmuniy aloqaga kiritish uchun xizmat qiladi. Masalan: Suylab beray Zaynab va Omon, sevgisidan yangi bir doston. Havoni bulut qopladi, ammo yomg’ir yog’madi.
6. Olmoshlar. Olmoshlar ergash gaplarning bosh gapga bog’lanishida va matn qismlarining o’zaro bog’lanishida xizmat qiladi. Masalan, Toleim shuki, Vatanda bir guliston tanladim. Bu gapda ergash gapni bosh gapga bog’lashda-ki yuklamasi ishtirok etish bilan birga, olmosh mazmuniy “puch” so’z bo’lganligi uchun keyingi gap ana shu “puch” so’zning ma’nosini izohlash, uni “to’ldirish” uchun xizmat qilmoqda. Demak, olmosh asosida ikki gap bog’lanadi.
Olmosh matn hosil qilish vazifasini ham bajaradi. Bu vaqtda mikro matnning birinchi qismida qatnashgan ot, sifat, son o’rnida keyingi gapda olmosh almashinib keladi va bu almashinish matn qismlarini bir butun ichida birlashtirishga xizmat qiladi. Masalan: Bu erimning yaqin o’rtog’i To’lanboy ismli kishi edi. U qiz tanlab – tanlab yoshini o’tkazib qo’ygan,oxiri qirqni qoralab qolganda uylangan, o’zi kichginagina, har gapiga maqol yoki matal qo’shib gapiradigan so’zamol kishi edi. U kelgan davra birdan yashnab ketar, to’y-hashamlarda u bo’lmasa, o’rni izlanib turadi. U o’zini katta olmas edi.
Bu mikromatndagi gaplarning sintaktik aloqasi birinchi gap tarkibida kelgan atoqli ot To’lanboyning keyingi gaplarda III shaxs kishilik olmoshi bilan almashinish orqali yuzaga chiqadi.
7. Bog’lama. Bog’lama ega va kesimning birikishida shaxs-son, zamon ma’nolarini ifodalash uchun xizmat qiladigan yordamchidir. U shu ma’nolarni o’zicha ko’rsata olmaydigan, shu ma’nolarni ifodalovchi formalarga ega bo’lmagan so’zlar bilan birga kelib, ularni ega bilan grammatik jihatdan bog’laydi. (Biz o’qituvchi bo’ldik. U chavandoz edi).
Demak, bog’lama kesim ot bilan (keng ma’noda) ifodalanadigan gaplarda ega va kesimning birikishini ko’rsatuvchi bo’lmoq, hisoblamoq, edi, ekan kabi yordamchilardir.
8. Gap bo’laklarining tartibi. So’zlarning sintaktik vazifalari maxsus ko’rsatkichlar bilan ifodalanmaganda, ya’ni yuqoridagi leksik-grammatik vositalar bo’lmaganda, ularning sintaktik aloqasida tartib(nutqda tartib va intonatsiya) bosh rolni o’ynaydi. Bunda so’zning sintaktik vazifasi, asosan, tartib orqali belgilanadi. Tartib o’zgarsa, mazmun bilan birga sintaktik holat ham o’zgaradi. Katta bino - bino katta. Toshkent - O’zbekistonning poytaxti. O’zbekistonning poytaxti – Toshkent kabi.
9. Intonatsiya. Intonatsiya ham turli sintaktik aloqalarni ifodalashda xizmat qiladigan vositadir. Biror gruppada intonatsion o’zgarish bo’lar ekan, bu odatda sintaktik bo’linishning, mazmunning boshqaligini ko’rsatadi. Masalan : qalin muqovali-kitob (muqova qalin). – qalin - muqovali kitob (kitob qalin). U - ahmoq odam emas ( u aqlli)- U ahmoq, odam emas. (U aqlli emas,axmoq).
Bog’lovchisiz qo’shma gapning shart, qarama-qarshilik, sabab kabi ma’nolarni ifodalovchi qismlarida ham maxsus intonatsiya bo’ladi. Masalan: Kunduzi issiq-kechasi sovuq (qarama-qarshilik: kunduzi issiq, lekin kechasi sovuq), tong otdi – men ketdim (harakatning tez almashinishi, harakat tezligi: Tong otdi-yu, men ketdim). Sen kel,u boradi (shart : Sen kelsang, u boradi) kecha boraolmadim: uyga mehmonlar kelib qolishdi (sabab: kecha borolmadim, chunki uyga mehmonlar kelib qolishdi).