Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

2) gap urg‘usi (yoki mantiqiy urg‘u, ma’no urg‘usi) gap bo‘laklaridan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq ohang bilan aytilishidir. Bu urg‘u, odatda, individual xarakterga ega bo‘lib, so‘zlovchi o‘zicha muhim sanagan so‘zni mantiqiy urg‘u bilan talaffuz qiladi va bu bilan tinglovchining e’tiborini shu bo‘lak bilan ifodalangan ma’noga tortadi, yoki o‘sha bo‘lakning ma’nosini bo‘rttirib, kuchaytirib ko‘rsatadi. Masalan: Ilmda ko‘p narsani bilish – olimlik fazilati. (S.Karomatov) gapida mantiqiy urg‘u quyidagicha tus olishi mumkin: 1) Ilmda (boshqa narsada emas) ko‘p narsani bilish – olimlik fazilati. 2) Ilmda ko‘p narsani (oz narsani emas) bilish – olimlik fazilati. 3) Ilmda ko‘p narsani bilish (bilmaslik emas) – olimlik fazilati. 4) Ilmda ko‘p narsani bilish – olimlik fazilati (boshqalarning fazilati emas). Yozuvda mantiqiy urg‘u olgan bo‘lak kesim oldida keladi.
Urg‘u sifatiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 1) dinamik urg‘u so‘z bo‘g‘inlaridan birining kuchli aytilishi: o‘zbek va rus tili urg‘usi kiradi; 2) musiqail urg‘u so‘z bo‘g‘inlaridan birining balandroq aytilishidir. yapon, xitoy tillari urg‘usi shunday xususiyatga ega.
Takrorlash va mavzuni o`zlashtirilganini tekshirish uchun savollar:
1. Urg‘u nima? Uning qanday turlari bor?
2. Leksik urg‘u nima? Uning qanday turlari bor? Ular o‘zaro qanday farq qiladi?
3. Leksik urg‘uning qanday amaliy ahamiyati bor?
4. Mantiqiy urg‘u nima? U leksik urg‘udan qandy farq qiladi?


5-MAVZU: FONETIK HODISALAR. NUTQ TOVUSHLARINING O‘ZGARISHI
Mavzu rejasi
1.Nutq tovushlarining o`zgarishi va ularning tasnifi haqida ma`lumot.
2. Kombinator o‘zgarishlar.
3.Pozitsion o`zgarishlar.
1-masala bayoni
Har qanday tilda ham tovushlar yozuvda yozilganidek talaffuz qilinavermaydi. Tovushlar kompleksini (tizimini) birga talaffuz qilish natijasida ayrim tovushlar o‘zaro bir-biriga ta’sir qiladi va bu ta’sir tovush o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, yurt so‘ziga o‘rin-payt kelishigi affiksi -da, chiqish kelishigi affiksi –dan qo‘shilganda, so‘z oxiridagi t tovushi affiksdagi d undoshiga ta’sir qilib, uni t tovushiga aylantiradi: yurtQdaqyurtta, yurtQdanqyurttan kabi (yozilishi: yurtda, yurtdan). Bir sanoq soniga dona son affiksi –ta qo‘shilganda, affiksdagi t undoshning ta’siri bilan so‘zning oxiridagi r tovushi t ga o‘tadi: birQtaqbitta kabi.
So‘z tarkibidagi tovushlar nutq jarayonida bir-biriga ta’sir qilmagan holda ham o‘zgarishga uchrashi mumkin. Bunda tovushning so‘z tarkibidagi o‘rni (qanday tartibda joylashganligi); so‘zning boshida yoki oxirida, urg‘uli yo urg‘usiz bo‘g‘inda kelishi muhim rol o‘ynaydi. Masalan, odob, javob, niqob, maktab so‘zlari oxirida kelgan b jarangli undosh talaffuzda jarangsiz p tarzida talaffuz qilinadi; negativ, normativ pozitiv, operativ kabi ruscha-internatsional so‘zlarning oxirida kelgan v jarangli undosh jarangsiz f tarzida; voleybol, olimpiada kabi ruscha-internatsional so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inida kelgan o unlisi esa a tarzida talaffuz qilinadi: valeybol, alimpiada. Bunday hodisalarning sodir bo‘lishiga nutqda ixchamlikka intilish, bo‘g‘inda urg‘uning tushishi yoki tushmay qolishi, shoshilib talaffuz qilish, boshqa tillardan o‘tgan so‘zlarni talaffuz qilishdagi qiyinchiliklar sabab bo‘lishi mumkin.
Demak, nutq tovushlarining o‘zgarishi ikki turga bo‘linadi.