Гулистон давлат университети “ёшларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда маҳаллий археологик материалларнинг роли”

Тадқиқот ҳудуди.
Тадқиқот майдони Ўзбекистон жанубидаги Сурхондарё вилояти Шеробод туманининг шимолий – ғарбий қисмидаги водийнинг марказий қишлоғи Пошҳуртнинг шимолида жойлашган. Биз ҳозирги Кайрит, Қорабоғ ва Зарабоғ қишлоқлари атрофига ҳам эътибор қаратдик. Ушбу ҳудуд Кўҳитанг тоғининг асосий тизмаси (Помир – Олтой тизимидаги Ҳисор тоғларининг ғарбий қисми)нинг энг баланд нуқтаси Айри Ота чўққиси (3139 m.a.s.l.) билан шимолий – ғарб томондан ҳимояланган ва чегараланган. Тадқиқот ҳудудининг баландлаиги 800-1200 m.a.s.l.ни ташкил қилади. Бу ердаги маҳаллий чўл ландшафтлари ярим – қуруқ субтропик иқлими ва кеча-кундуз, ёз – қиш ўртасида ҳароратда фарқи катта.
Даҳмалар жойлашуви
Юқорида таърифланган ҳудудда уч хил асосий жойларда қўрғон ёки қўрғонга ўхшаш хусусиятлар аниқланди.
1.Кайрит қишлоғининг шимолий – ғарбида (унинг атрофи Кайрит ҳудуди деб аталади);
2. Кампиртепа ва Зарабоғ қишлоқлари ўртасидаги текисликда (Шарқий Кампиртепа ҳудуди деб аталади);
3. Қорабоғ қишлоғининг шимолида (Шимолий-Қорабоғ ҳудуди). Ушбу ҳудудларда мавжуд бўлган шакллар сони жами 122 тага етади. Улар тўртадан ўнтагача тўпламлар ва суб тўпламларга бўлиниб учта ҳудудга бўлинди. Бундан ташқари Зарабоғ ва Кампиртепа ўртасидаги тепаликнинг қия қисмида кичкина тошлар уюмининг катта тўплами (257 та тўплам) жойлашган. Улар жуда кичик бўлганлиги сабабли, бу шаклар қўрғонларнинг катта тўплами сифатида тан олинмаган. Аммо улар ушбу тадқиқотда Ғарбий – зарабоғ кичик гуруҳи сифатида тасвирланган.
ХУЛОСА
Шарқий Кўҳитанг тоғолди зонаси даҳмалар платформаларини ўрганишда катта имкониятни беради. Ўзбек–Чехия экспедицияси томонидан 2008 – йилдан бери суний йўлдошдан олинган расмлар тахлили асосида ўрганилиб келинмоқда² ва шуни айтиш керакки дала тадқиқотларида энг замонавий методлардан фойдаланилганлиги масалада ижобий ечим топиши имконини бермоқда.
Шимолий Пошҳурт ҳавзасидан тўпланган маълумотларга асосан, ҳозиргача амалга оширилган синов қазишмаларидан олинган маълумотларга кўра, баъзи дастлабки кузатишлар ва хусусиятларни киритиш мумкин. Учта ўрганилган ҳудуднинг ҳар биридаги натижалар бир-биридан жуда фарқ қилади. Энг мураккаби Кайрит минтақаси ҳисобланади. Даҳмаларнинг қурилиши билан бир қаторда уларнинг тарқалишида бир-биридан фарқ қилувчи бир неча гуруҳ аниқланди.
Даҳмаларнинг иккита асосий кўриниши мавжуд.
1. Асосан текисликда жойлашган кичик ҳудуддаги катта тўпламлардан иборат кичкина даҳмалар.
2. Платада сийрак ёйилган кичик тўпламлардан иборат катта даҳмалар.
Кичкина тўпламлар кенгроқ ёйилган. Асосан иккита ҳудудда ўрганилаган. Шарқий – Кампиртепа ҳудудида, каттароқ шакллар бутунлай йўқ бўлиб кетган. Кичик ўлчамли шакллар текисликда сақланиб қолган. Шимолий Қорабоғ ҳудудидаги учта йўналишда жойлашган бешта асосий шакл мавжуд.
Бугунги кундаги тадқиқотларга кўра, даҳмаларнинг морфологик, тарқалиш, ва жойлашуви ўрнига нисбатан фарқларни кузатишимиз мумкин. Даҳмаларнинг вақтини таҳмин қилишимиз мумкин. Уларнинг бир қисми Ёз 1 даври билан даврлаштирилган бўлсада, келиб чиқиши ва вақти очиқ бўлиб қолмоқда. Ушбу нуқтаи назарлар келгуси мавсумда тўлиқроқ ўрганилади.