Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

10.7. Moliyaviy natijalar ko’rsatkichlarining mohiyati va ahamiyati

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy natijalarini o’rganish va unga baho berishda moliyaviy natija ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Moliyaviy natija ko’rsatkichlari quyidagilardan iboratdir:

- mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi (zarari);
- asosiy faoliyatning foydasi (zarari);
- umumxo’jalik faoliyatning foydasi (zarari);
- foyda solig’ini to’langunga qadar foyda (zarar);
- hisobot davrining sof foydasi (zarari).
Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda (ko’rilgan zarar) ko’rsatkichi xo’jalik yurituvchi sub’ektning mahsulot sotishi (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) bilan faoliyatiga baho berish, uni o’rganishga yordam beradi. Ushbu ko’rsatkichni tahlil etish orqali, korxonaning hisobot davridagi va kelgusidagi moliyaviy faoliyatiga baho beriladi. Mazkur moliyaviy ko’rsatkich, ya’ni mahsulot sotishdan olingan foyda moliyaviy hisobot №2 shakli bo’yicha “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda” keltirilib, undagi ma’lumotlardan ichki va tashki foydalanuvchilar bemalol foydalanishlari va tegishli xulosa chiqarishlari mumkin.
Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan olingan foyda (zarar), sotishdan olingan sof tushum va ushbu mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o’rtasidagi farq asosida aniqlanadi. Bu esa korxonaning mahsulotni ishlab chiqarish tannarxini imkoniyat darajasida kamaytirish, ichki va tashqi omillarini izlash, topish, hamda ularni korxona xo’jalik faoliyatiga tadbiq etish zaruriyatini yuzaga keltiradi.
Bizga ma’lumki, raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor va xaridor talabini chuqur o’rganish bilan birga, bozorni har tomonlama o’rganish lozim. Aytaylik, bozorning faqat talabi o’rganilib shu talabdan kelib chiqqan holda, taklif sifatida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqishdi. Ammo xuddi shu taklif bilan boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ham bozorga chiqishlari mumkin. Demak, aniq ravshan ko’rinib turibdiki, taklif etilayotgan mahsulot (ish, xizmat) nafaqat sifatining har tomonlama yaxshiligi, balki tannarxi arzonligi bilan ham ajralib turishi lozim.
Yuqoridagilardan xulosa qilib, mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda – moliyaviy natijalar ko’rsatkichining mohiyati korxona xo’jalik faoliyatiga baho berish, uning kelgusidagi istiqbollarini rejalashtirish kabi tegishli xulosalarga tegishli, hamda zaruriy qarorlar qabul qilish, muhim chora tadbirlarni ishlab chiqib uni korxonaning kelgusidagi faoliyatiga tadbiq etish imkoniyatlarini yaratishidadir.
Moliyaviy natijalar ko’rsatkichlarining yana biri - asosiy faoliyatdan ko’rilgan foyda bo’lib, unga davr xarajatlari, hamda asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa zararlar summasi yalpi foydani kamaytiradi, asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar esa yalpi foyda summasini ko’paytiradi. Asosiy faoliyatdan olingan foyda – moliyaviy natija ko’rsatkichining mohiyati shundaki, mazkur ko’rsatkichni o’rganish tahlil etish orqali quydagilar haqida tegishli xulosaga kelish mumkin.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning davr xarajatlari qay miqdorda, asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olingan boshqa daromadlar, hamda ko’rilgan zararlar bilan bog’liq ko’rsatkichlar qancha miqdorga tengligi haqida ma’lumotlar olinadi.
Ma’lumki, davr xarajatlari uch qismga bo’linadi:
1) sotish xarajatlari;
2) ma’muriy xarajatlar;
3) boshqa operatsion xarajatlar.
Demak, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar yuqoridagi qismga bo’linadigan davr xarajatlarining barcha moddalarini ham iloji boricha qisqartirish yo’llarini topishi lozim bo’ladi.
Asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlar quydagilar sifatida namoyon bo’ladi:
- turli jarima, penya, neustoyka, hamda etkazilgan zararlarni qondirish bo’yicha olingan daromadlar;
- o’tgan yillardagi, ammo hisobot yilida aniqlangan foyda;
- asosiy fond va boshqa mol-mulklarini sotishdan olingan daromadlar;
- tovar moddiy boyliklarilarini qayta baholash;
- davlat subsidiyalari sifatida olingan daromadlarni soliqqa tortishda yalpi daromadga kiritilmaydi;
- beg’araz yordam sifatida olingan daromadlar;
- boshqa operatsion daromadlar.
Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, asosiy faoliyatdan olinadigan foyda – moliyaviy natija ko’rsatkichining mohiyati shundaki mazkur ko’rsatkichni o’rganish, tahlil etish orqali xo’jalik yurituvchi sub’ektning, olgan jarima, penyalari, neustoykalari, asosiy vositalar va boshqa aktivlarni sotishdan olgan daromadi, yordam xizmatlardan olgan daromadlari, muddati o’tgan kreditorlik qarzlarini hisobdan chiqarishdan daromadlari, tovar moddiy boyliklarni qayta baholashdan daromadlari va shu kabi boshqa daromadlari haqida ma’lumotlarga ega bo’linadi. Ushbu daromadlar qanchalik yuqori bo’lsa, hamda davr xarajatlari va asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa zararlar qanchalik past bo’lsa korxonaning asosiy faoliyatdan olgan foydasi shunchalik yuqori bo’ladi, hamda oqibat natijada umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda summasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Umumxo’jalik faoliyatidan olingan foydaga nafaqat asosiy faoliyatdan olingan foyda, balki moliyaviy faoliyatdan olingan foyda, shuningdek moliyaviy faoliyat xarajatlari ham ta’sir ko’rsatadi. Tabiiyki, moliyaviy faoliyatdan olingan daromad umumxo’jalikdan olingan foydaga ijobiy ta’sir ko’rsatsa, ushbu faoliyatdan xarajatlar esa, salbiy ta’sir ko’rsatadi,
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarga quydagilar misol bo’ladi:
- dividendlar shaklidagi daromadlar;
- foizlar shaklidagi daromadlar;
- uzoq muddatli ijara (lizing)dan daromadlar;
- valyuta kursi farqidan daromadlar;
- moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari.
Moliyaviy faoliyat bilan bog’liq xarajatlar esa, quydagilar sifatida namoyon bo’ladi:
- foizlar shaklidagi xarajatlar;
- uzoq muddatli ijara (lizing) bo’yicha foizlar shaklidagi xarajatlar;
- valyuta kursi farqidan zararlar;
- moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar.
Demak, xo’jalik yurituvchi sub’ekt, nafaqat mahsulot (ish, xizmat) sotishdan olinadigan yalpi foyda bilan chegaralanmasdan, asosiy faoliyat, hamda umumxo’jalik faoliyatlaridan foyda olishni ham o’z oldilariga maqsad qilib qo’yishlari lozim.
Moliyaviy natijalar ko’rsatkichlaridan yana biri soliq to’lagunga qadar foyda bo’lib, unga umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda, hamda favqulodda vaziyatlardan olingan foyda ijobiy ta’sir ko’rsatsa, favqulodda zararlar esa salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Sof foyda – moliyaviy natija ko’rsatkichining mohiyati shundaki, mazkur ko’rsatkich xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisobot davri faoliyatiga to’liq baho berish imkoniyatini yaratadi.
Yuqorida, moliyaviy natija ko’rsatkichlarining mohiyatlariga to’xtalib o’tildi, hamda ulardan umumiy xulosa qilib, quyidagi fikrlarni keltirib o’tish mumkin.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning sof foydasi yuqori bo’lishi, uning kelgusidagi faoliyat doirasini kengayishi, hamda chuqurlashuvi uchun zamin tayyorlaydi.
Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt hissadorlik jamiyati bo’ladigan bo’lsa, uning aktsiyalariga bo’lgan talab, qimmatbaho qog’ozlar bozorida oshadi.
Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt tashqi investorlar bilan hamkorlikda faoliyat yuritsa, hamda jahon bozori uchun mahsulotlarni ishlab chiqarsa, xizmatni bajarsa, uning tashqi iqtisodiy faoliyati yanada yuksalishi uchun yangi imkoniyatlar ochiladi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt iqtisodiyotni qaysi tarmog’iga qarashligidan, mulkchilikning qay shakliga asoslanganidan qat’iy nazar, uning sof foydasi - moliyaviy natija ko’rsatkichining mohiyatini, shu sub’ektning hisobot davri moliyaviy natijasi haqida ma’lumot berishda, hamda uning kelgusidagi faoliyatida yo’naltirilishi mumkinligidadir.
Sof foydaning korxona xo’jalik faoliyatida qanday yo’naltirilishi, uning ta’sis hujjatlarida, tizimning boshqaruv organlari, ta’sischilar kengashi (hissadorlik jamiyatlarida), aktsionerlar umumiy yig’ilishi (aktsionerlik jamiyatlarida) qarorlariga ko’ra amalga oshiriladi.
Korxonalar faoliyati moliyaviy natijasini xarakterlovchi sintetik ko’rsatkich bo’lib, balans (yalpi) foyda va zararlar hisoblanadi.
“Mahsulotlar (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotilishi bo’yicha xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarning tarkib topishi to’g’risida”gi Nizomning ahamiyati va mohiyati beqiyosdir. Uning ahamiyati quyidagilarda ko’rinadi, ya’ni soliqqa tortiladigan foyda bilan buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida olinadigan foyda o’rtasidagi farqni, hamda manfaatdor foydalanuvchilarni qaror qabul qilishlari uchun moliyaviy hisobni foydaliligini mazmunan oshiradi.
Xarajatlar to’g’risidagi Nizom, korxonalarga bir tomondan hisobot davrida ishlab chiqarish xarajatlari va korxonani, hamda uning bo’limlarini olgan daromadlari haqidagi ma’lumotlarni o’z vaqtida va to’g’ri aks ettirishga imkoniyat bersa, ikkinchi tomondan, soliq tashkilotlariga korxona buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida davlat soliq qonunchiligiga asosan hisobot tuzish imkoniyatini yaratadi.
Soliq tashkilotlari, xo’jalik sub’ektlari tomonidan, ularga taqdim etilgan moliyaviy va soliq hisobotlarini to’g’riligini tekshirish huquqiga egadirlar.
Albatta, agar moliyaviy natijani aniqlashda soliq hisobi bilan buxgalteriya hisobi bir xil, korxona foydasi va rentabelligini aniqlash usuli mos bo’lganda, hisob-kitoblar osonroq bo’lar edi. Ammo, davlat soliq siyosati o’z maqsadlariga ega, ya’ni byudjetga soliq to’lovlari va boshqa ajratmalarni hisoblash va aniqlashdir; shuningdek soliq siyosatini tartibga solish tavsifiga ega, ya’ni korxona xo’jalik faoliyatida oqilona usullarini rag’batlantirish va mablag’lardan noqonuniy foydalanishlarni jazolash yo’li bilan oldini olish va hokazo.
Korxona o’z xo’jalik faoliyati samaradorligini aniqlash va kelgusi davrlar uchun tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilishga imkon beruvchi hisobot davridagi barcha xarajatlar va daromadlarni hisoblashi uchun ma’lumotlarni yig’ish va qayta ishlash tizimiga ega bo’lmog’i kerak. Korxona bu hisob-kitoblarni soliq omilini hisobisiz bajaradi. Korxona balans foydasini aniqlash uchun umumiy tushumdan xarajatlar to’g’risidagi Nizomga muvofiq qilingan xarajatlarini ayiradi.
Shundan so’ng korxona, soliq qonunchiligiga asosan buxgalteriya hisobi hisobvaraqlaridagi foydani to’g’rilaydi va soliqqa tortiladigan foydani aniqlaydi. Foydaga to’g’rilashlar kiritishga misol tariqasida, me’yordan ortiq xizmat safari xarajatlari yoki Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasidan ancha yuqori bo’lgan kreditlar uchun yuqori foiz to’lovlarni keltirish mumkin. Soliqqa tortiladigan foydani hisoblash maqsadida ushbu xarajatlarni foydaga qayta qo’shish zarur. Bunday yondashuv natijasida, korxona quyidagilar haqida ma’lumotlarga ega bo’ladi:
- korxona va bo’limlarining ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqaruv faoliyati natijasida bo’linmalar kesimida olgan foydalari;
- korxona faoliyatiga davlat soliq siyosati qanday ta’sir etdi;
- korxona moliyaviy natijalarga ko’ra, byudjetga qanday summa o’tkazishi lozim.
Xarajatlar to’g’risidagi Nizomda, ta’kidlanganidek, korxonalarni ishlab chiqarish xo’jalik faoliyati natijasida vujudga keladigan daromadlar, quyidagi asosiy bo’limlarda aks etadi:
- sotishdan sof tushum;
- asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar (operatsion daromadlar);
- moliyaviy faoliyatdan daromadlar;
- favqulodda daromadlar.
Daromadlarni bunday korxona faoliyati turlari bo’yicha aniqlashtirilishi, manfaatdor tomonlardan korxona umumiy faoliyatiga ob’ektiv baho berilishi uchun zarurdir.