Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

Mehnatga haq to’lashning aralash tizimlari. Tarifsiz va tarifsiz tizimlardan tashqari yangi shakllar sifatida aralash tizimlarni ham keltirish mumkin, chunki bu tizim tarifsiz va tarifsiz haq to’lash shakllarining belgilariga ega bo’lganligi tufayli shu nomni olgan.
Bular, birinchi navbatda, quyidagi haq to’lash tizimlarini o’z ichiga oladi:
- suzib yuruvchi ish haqi tizimi;
- haq to’lashning komission tizimi;
- dilerlik faoliyati.
1) suzuvchi ish haqi tizimi har oyning oxirida ish tugashidan va har bir xodimning mehnatiga haq to’lashdan keyin, keyingi oy uchun yangi lavozim maoshlarini shakllantirilishini ko’zda tutadi. Topshiriqni bajarish sharti bilan ushbu mutaxassis tomonidan xizmat qilgan ish joyida hosildorlikning har bir foizi o’sishi (yoki kamayishi) uchun ish haqi ortadi (yoki kamayadi).
Bunday ish haqi tizimi hosildorlik va sifatni yaxshilashini rag’batlantirish uchun mo’ljallangan bo’lib, bu ko’rsatkichlar yomonlashgandek bo’lsa, keyingi oy uchun ish haqi kamaytiriladi.
2) mehnat haqining komissiya shakli xodimning korxona nomidan biron-bir bitim (shartnoma) tuzish bo’yicha harakatlarini ushbu bitimning umumiy hajmidan komissiya foizida to’lashni nazarda tutadi. Bu usul, masalan, savdo bo’limlari xodimlari, tashqi iqtisodiy xizmat, reklama agentlari va boshqalar uchun qo’llaniladi.
Komissiyaga asoslangan haq to’lash tizimi yakuniy natija uchun to’lov shaklidir. Ish haqi hajmi korxona tomonidan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan olingan daromaddan qat’iy foiz ko’rinishida belgilanadi. Xodimga to’lanadigan tushumdan foiz haq to’lash tashkilot rahbari tomonidan mehnatga haq to’lash to’g’risidagi Nizomga muvofiq belgilanadi va uning buyrug’i bilan tasdiqlanadi. Sotilgan mahsulotlar (tovarlar, ishlar, xizmatlar) qiymati QQSsiz aniqlanadi. Xodimga mehnat haqining qat’iy miqdorda belgilanishi mumkin, agar foiz bilan hisoblangan ish haqi summasi ushbu miqdordan past bo’lgan taqdirda to’lanadi.
Komission daromadlar qat’tiy foiz sifatida belgilanishi mumkin:
- xodim tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotishdan olingan daromaddan;
- ishchi tomonidan realizatsiya qilingan mahsulot hajmi summasidan;
- ishchi tomonidan realizatsiya qilingan mahsulotning ma’lum turi miqdoridan;
- ta’mirlash, texnik, konsalting va boshqa xizmat turlari bo’yicha ishchi tomonidan ko’rsatilgan xizmatlar uchun mijozlar tomonidan to’lovlar summasidan va boshqalar.
3) Dilerlik mexanizmi korxona mahsulotining bir qismi xodim tomonidan o’z mablag’lari bilan sotib olishni keyinchalik o’z kuchlari bilan realizatsiya qilishni ko’zda tutiladi. Diler (ingl. dealer - sotuvchi, savdogar) - tovar, qimmatli qog’ozlar va valyutani oldi-sotdi bitimlarida vositachilik qiluvchi shaxs yoki firma.
Bu holatda, diler mahsulotni ulgurji sotib olib chakana savdoda sotadigan va tovarlar qiymatidagi farqdan daromad oladigan tadbirkordir. Bu mexanizmni natura shaklida bo’nak ish haqi to’lash va keyinchalik qayti hisob-kitob qilish deb tasavvur qilish mumkin.
Korxona va xodim o’rtasidagi kelishuvga ko’ra, tovar oldindan to’lovga olinishi mumkin va hisob-kitob mahsulot oldindan belgilangan narxda sotilgandan so’ng amalga oshiriladi.