Guliston davlat universiteti axborot texnologiyalari fakulteti amaliy matematika va axborot texnologiyalari kafedrasi

II-BOB. MS EXCEL OFFICE DASTURIDA AMALLAR VA FORMULALAR.

2.1. Sodda ifodalarni hisoblash

Informatika va hisoblash texnikasi asoslari darsligi. O‘qituvchi tomonidan kompyuterlar ishga tayyorlanadi. Informatikadan mavzuga mos elektron qo‘llanmalar kompyuterga yuklanadi. Excel elektron jadvali ishchi holatga keltiriladi.
O’quvchilar EXCEL dasturi bilan 9-sinfdan tanish ekanliklarini hisobga olib qisqacha savol javob o’tkaziladi. MS Excel 2010 elektron jadvalida yangi interfeysi asosida tasma (ingliz tilida “Ribbon”) deb nomlanuvchi va asosiy oynaning yuqori qismida joylashgan ko‘p varaqli soha joylashgan.
MS Excel 2010 ning tasmaning har bir bo‘lagida muayyan vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan tugmalar majmuasi jamlangan:Bosh oynaning yuqori chap burchagida tez-tez ishlatiluvchi murojaatni osonlashtiruvchi panel mavjud bo‘lib, u yerda xotirada saqlash, oxirgi amalni bekor qilish kabi amallarni tez va oson bajarish mumkin.
Ushbu panelga yangi buyruqlar kiritish orqali imkoniyatini oshirish mumkin.Tasmaning tagida elektron jadvalning ishchi sohasi joylashgan. Jadval ko‘rinishida berilgan fayl Excelda kitob (Книга) deb ataladi. kalkulyatorning imkoniyatlari va kamchiliklari haqida o‘quvchilarga ma’lumot beriladi.
Insonlarda hisob-kitoblarni avtomatlashtirish uchun xizmat qiluvchi dasturlarga bo‘lgan talab kuchaydi. Odatda, bunday dasturlarni elektron jadvallaryoki jadval protsessorlari deb nomlashadi.
Elektron jadvallar avvalo iqtisodiy masalalarni yechish uchun mo‘ljallangan. Lekin ular­ning yordamida muxandislik masalalarini yechish, formulalar bo‘yicha hisob-kitoblar bajarish mumkin.Elektron jadvallar qo‘llanilayotgan sohalar juda ko‘p. Masalan: moliya, buxgalteriyaga oid (xususan, ish haqini hisoblash), har xil iqtisodiy, texnik hisoblar, xo‘jalik mollari va mahsulotlarni sotib olish hisoblari va hokazolar.
Elektron jadvallarning asosiy vazifasi ma’lumotlarni jadval ko‘rinishida tasvirlash va qayta ishlash bo‘lib, birlamchi vazifasi hisob-kitoblarni avtomatlashtirishdir.Elektron jadvallar beradigan imkoniyatlar dasturlarning turlariga bo‘g‘liq bo‘lib, asosan, quyidagilardan iborat:

• 
  ma’lumotlarlarni jadval ko‘rinishida tasvirlash va ko‘rinishini o‘zgartirish;
  
• 
  jadval elementlarini formatlash;
  
• 
  formulalardan foydalanish(hisob-kitoblarni avtomatlashtirish);
  
• 
  katakchalarni avtomatik to‘ldirish;
  
• 
  turli xildagi funksiyalar majmuidan foydalanish;ma’lumotlarni qidirish va almashtirish;
  
• 
  ma’lumotlar asosida turli ko‘rinishda shakllar 
  
• 
  ma’lumotlar ombori hosil qilish va uning ustida amallar bajarish.
  

Birinchi elektron jadval dasturi VisiCalc nomi bilan o‘tgan asrning 80-yillari boshida ishlab chiqilgan. Undan keyin kompyuterlarning turlari va vazifasiga qarab SuperCalc, Multiplan, Framework, Simphony, Works, 1C-Buxgalteriya, Master, MS Excel va boshqalar ishlab chiqarilgan va takomillashtirib borilmoqda.

Dastlabki naqli (versiyasi) 1994 yilda Microsoft kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan va  Excel dasturi hozirgi kunda eng ommalashgan jadval protsess
Bajarish:B3 katakka = belgisini yozish orqali MS Excel 2010 kiritish rejimiga o‘tadi. So‘ngra sichqonchaning chap tugmasi B1 katak ustida bosilganda, ushbu manzil B3 da hosil bo‘ladi. Navbatdagi qadamda + kiritilib, keyin B2 katak ustida yana sichqonchaning chap tugmasi bosiladi. Natijada B3 da B1+B2 yozuvi paydo bo‘ladi. Enter tugmasi bosilgandan so‘ng, bajarilgan amal natijasi B3 da hosil bo‘lib, Formulalar satrida =B1+B2 ifoda yoziladi.
Odatda, tayyorlangan xujjatni diskda fayl ko‘rinishida biror nom bilan saqlab qo‘yish mumkin. Excel dasturi asosida tayyorlangan faylning kengaytmasi .xls (eslang, Wordda -.doc, Bloknotda - .txt, Paintda - .bmp) bo‘ladiElektron jadvallarda jadval bo‘yla kursorni boshqarish (yo‘nalish) klavi­shalari, varaqlash (PgUp va PgDn) klavishalari, Home va End klavishalari yordamida harakatla­nish mumkin.
O‘quvchilarga darslikdagi savollar orqali murojaat etiladi va interfaol usulda mavzu mustahkamlanadi.Mustahkamlash uchun turli soda topshiriqlardan foydalaniladi.
MS Excel 2010 elektron jadvalida yangi interfeysi asosida tasma (ingliz tilida “Ribbon”) deb nomlanuvchi va asosiy oynaning yuqori qismida joylashgan ko„p varaqli soha joylashgan.
MS Excel 2010 ning tasmaning har bir bo„lagida muayyan vazifalarni bajarishga mo„ljallangan tugmalar majmuasi jamlangan:
▪Главная–jadvallardagi ma‟lumotlarni kiritishga va tahrirlashga mo’ljallangan;
▪ Вставка – jadvalga biror rasm, diagramma kabi obyektlarni joylashtirishga mo’ljallangan;
▪Разметка страницы - jadval varaqlarini bosmaga chiqarish uchinsahifalarning chegaralari va boshqa parametrlarini belgilash uchun mo„ljallangan;
▪ Формулы – jadvallardagi hisoblashlarni amalga oshiruvchi har xilformulalardan foydalanish uchun mo„ljallangan;
▪ Данные - jadvallarning ustun va satrlaridagi ma‟lumotlarni filtrlash,saralash, nusxalarini ko‟paytirish, keraksizlarini yo‟qotish, tashqi axboratlarni kiritish;
▪ Рецензирование – matn xatolarini tuzatish va hujjatlarni tahrirlash;
▪ Вид – jadvallarni ekranda turlicha namoyish qilishga moslashtirish.
Tasmaning tagida elektron jadvalning ishchi sohasi joylashgan. Jadval ko„rinishida berilgan fayl Excelda kitob (Книга) deb ataladi. Kitob esa varaq (Лист) lardan tashkil topgan. Standart holatida ular № Dars bosqichlari Vaqt Usullar 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O‟tilganlarni takrorlash 7 daqiqa Savol-javob, klasster, test 3 Yangi mavzu ustida ishlash 17 daqiqa Ma‟ruza, aqliy xujum 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 15 daqiqa Klasster, blits-savol, test 5 Yangi vazifa 3 daqiqa 2 uchta bo„lib, zaruriyat tug„ilganda ko„paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. MS Excel 2010 ning standart varag„i harflar orqali belgilanuvchi 16348 ustun va raqamlar orqali ifodalanuvchi 1 048 576 satr mavjud bo„lib, ustunlar A harfidan boshlanib XFD bilan tugallanadi. Varaqdagi alohida olingan har bir katak o„z nomiga va manziliga: A3, C45 ega bo„ladi. Qaralayotgan katakni faollashtirish uning ustida sichqonchaning chap tuqmasini bosish orqali amalga oshiriladi. Jadvalning tagida holat satri bo„lib, u yerda ishchi sohaga tegishli ma‟lumotlar berilgan. Jadvalga qiymat kiritib, amallar bajarish tugallangan bo„lsa, shichqoncha orqali (masalan B2:F5) bloklarni ajratib olish mumkin.

2.2. Matematik funksiyalar

MS Excel 2010 elektron jadvallarida keng qamrab olingan iqtisodiyot
muhandislik masalalarini yechishda qo‘llanilishi keng bo‘lgan matematik Excel elektron jadvali matematik formulalar bilan ishlash uchun keng imkoniyat ochib beradi. Shulardan biri funksiyalar to'plamining mavjudligidir. Excel funksiyalar to'plamida 400 dan ortiq funksiya bo'lib, ular matematik, mantiqiy, statistik, matn, moliya va boshqa turlarga bo'linadi. Funksiyalarni formulalarda ishlatishning umumiy qoidasi quyidagilardan iborat: • har bir funksiya boshqa takrorlanmaydigan o'z nomiga ega; • funksiyalarga murojaatda ularning nomidan keyin qavs ichida nuqtali vergul bilan ajralib turuvchi argumentlar ro'yxati yoziladi. Excel elektron jadvalidagi funksiyalarning ba'zilari bilan tanishtiramiz:

• 
  Quyidagi ketma-ketlikdagi ishlarni bajaramiz:
  
• 
  B2:H2 blokidagi katakchalarni piktogrammasi yordamida birlashtiramiz va “Nechalik jadval kerak?” matnini kiritamiz;
  
• 
  D3 katakchaga “=”, E3 katakchaga biror sonni (masalan, 6 ni) kiritamiz;
  
• 
  C4 katakchadan E3 katakchaga absolyut murojaatni kiritamiz, ya’ni C4 katakchaga “=E3”ni yozib F4 klavishani bosamiz;
  
• 
  D4 katakchaga “*” belgisini, E4 katakchaga 1 sonini, F6 katakchaga “=” belgisini kiritamiz;
  
• 
  G4 katakchaga “=C4*E4” formulani kiritamiz;
  
• 
  C4:G4 blokini belgilab, blokning o‘ng quyi burchagidagi ■ belgisidan sichqoncha yordamida G ustun bo‘yicha pastga tortib nusxalaymiz;
  
• 
  Katakchalarni katakcha formati orqali ranglar bilan bezaymiz.
  
• 
  Excel funksiyalar to‘plamida 400 dan ortiq funksiya bo‘lib, ular matematik, mantiqiy, statistik, matn, moliya va boshqa turlarga bo‘linadi.
  

Funksiyalarni formulalarda ishlatishning umumiy qoidasi quyidagilardan iborat:har bir funksiya boshqa takrorlanmaydigan o‘z nomiga ega;funksiyalarga murojaatda ularning nomidan keyin qavs ichida nuqtali vergul bilan ajralib turuvchi argumentlar ro‘yxati yoziladi
Excel kataklariga uch xil ma'lumotlar kiritish mumkin:
1. Matnli ma'lumotlar - sarlavha, belgi, izohlarni o'z ichiga oladi;
2. Sonli ifodalar - bevosita jadval ichiga kiritiladigan sonlardir;
3. Formulalar - kiritilgan sonli qiymatlar bo'yicha yangi qiymatlarni hisoblaydigan ifodalardir.
Ulardan birinchi ikkitasi bevosita jadval katagiga kiritilishi mumkin.
Formulalar esa maxsus formulalar satriga kiritiladi. Formulalar har doim "=" belgisini qo'yish bilan boshlanadi. Formula yacheykaga kiritilgandan so'ng, shu formula asosida hisoblanadigan natijalar yana shu yacheykada hosil bo'ladi. Agar shu formulada foydalanilgan sonlardan yoki belgilardan biri o'zgartirilsa, dastur avtomatik tarzda yangi ma'lumotlar bo'yicha hisoblash ishlarini bajaradi va yangi natijalar hosil bo'ladi. Excel dasturida hisob-kitoblarni olib borishda iloji bo'lsa, ma'lumot joylashgan katakni ko'rsatishga harakat qilish kerak
Excel dasturida mavjud standart arifmetik, statistik va boshqa turdagi funksiyalardan foydalanish mumkin. Birorta funksiya yoki (arifmetik, matematik va hokazo) amalni hisoblashdan oldin asos bo'ladigan qiymatlarni kiritish lozim. Bundan keyin esa ular ustida funksiya va amallarni bajarish mumkin bo'ladi. Kerakli sonlar (qiymatlar) jadvalga kiritilganidan keyin, Standartnaya (standart) uskunalar panelidan Vstavka funksii (Funksiyani joylash) uskunasini tanlaymiz.


Natijada quyidagi oyna hosil bo'ladi:



U ikkita qismdan iborat:
Kategoriya -funksiya turlari guruhi. U quyidagilarni o'z ichiga olgan:
- 10 nedavno ispolzovavshixsya (Oxirgi qo'llanilgan o'nta) - oxirgi 10 ta qo'llanilgan funksiya ro'yxati;
- Polniy alfavitniy perechen - to'liq funksiyalar ro'yxati;
- Finansovie (Moliyaviy) - moliyaviy funksiyalar ro'yxati;
- Matematicheskie (Matematik) - matematik funksiyalar ro'yxati;
- Statisticheskie (Statistik) - statistik funksiyalar ro'yxati
Funksiya - funksiyani tanlash qismi. Masalan, Matematicheskie (matematik) guruhi quyidagi funksiyalarni o'ziga olgan:
- ABS - sonning absolyut qiymatini hisoblash;
- ACOS - sonning arkkosinusini hisoblash;
- ACOSH - sonning giperbolik arkkosinusini hisoblash;
- ASIN - sonning arksinusini hisoblash;
- SIN - sonning sinusini hisoblash;
- COS - sonning kosinusini hisoblash;
- ATAN - sonning arktangensini hisoblash;
- EXP - sonning eksponentasini hisoblash;
- LN - sonning natural logarifmini hisoblash;
- TAN - sonning tangensini hisoblash;
- Koren (Ildiz) - sonning ildizini hisoblash;
- Seloe (Butun) - sonni butun songa aylantirish;
- Summa (Yig’indi) - bir nechta sonlar yig’indisini hisoblash;
- Proizved (K?paytma) - bir nechta sonlar ko'paytmasini hisoblash.
Kerakli funksiyani tanlaganimizdan keyin 2-chi bosqich oynasi hosil bo'ladi: