Gulist on davlat universit eti ijtim oiy-iqti sodi yfakul te t tarix kafe drasi

 

 

 

 

 

 

 

---

20 

 

1.2.  O’zbe kis tonda  kulolc hilikninng rivojlanis hi  tarixidan  

 

Qadimgi  O’rta Os iyo san’ati  va  madaniyatini o’rganis hda bizgacha 

saqlanib  kelgan  qal’a,  saroy,  turar  joy  va  qabrlar  bilan  birga 

zardus htiylik 

dini 

bilan 

borliq 

bo’ lgan 

turli 

oss uariylar 

(ostadonlar)deb 

ataluvchi 

odamlar 

s uyagini 

saqlas h 

uchun 

mo’ ljallangan  sopolda n  yasalgan  idis hlar  muhim  faktik  material  bo’ lib 

xizmat  qiladi.  Bunday  oss uariylar  bo’rtma  va  dumaloq  tas virlar  bilan 

bezatilgan  bo’ lib,  ba’zilarida  esa  hayotiy  voqealarni  aks  ettiruvchi 

suratlar  mavjud.  

Afros iyob  va O

rta 

Os iyoning boshqa 

yerdarida 

topilga n 

arxeologik  qazilmalar  9 —12-as rlarda  kulolchilik  bu  yerlarda  ancha 

rivojlanganligini 

ko

rsatadi, 

13-asrda  mo

g

ullar 

hujumlari 

oqibatida  nis batan  sekin  rivojlangan  kulolchilik  14 —16  asrlarda  ancha 

taraqqiy  etdi.  O

rta  Os iyoning  bo

linib  ketis hi  o

zaro  aloqalar 

susayis hini 

keltirib 

chiqardi, 

lekin 

hunar mandchilik  (ayniqsa,  

kulolchilik)  rivojlanis hda  davo m  etdi.  Turli  joylarda  kulolchilikning 

turlicha  us lublari  vujudga  keldi.   Xalq  ustalari  ko

plab  idis hla r 

tayyorlas h 

bilan 

birga 

ularni 

yuksak 

did 

bila n 

bezadilar. Ross iyadan ko

plab  chinni  mahs ulotlar  keltirilis hi  O

rta 

Os iyo  kulollari  bozorini  birmuncha  susaytirdi.  Biroq   arzon  sopo l 

idis hlarga 

bo

lgan 

talab, 

ayniqsa,  me

morlikda kulolchilik 

mahs ulotlarining 

keng 

qo

llanilis hi 

kulolchilikning 

uzluks iz 

rivojlanis hini taqozo etdi.  

Qoratog

, Panjakent, Samarqand,  Kitob, Shahrisabz, G

ijduvon,

 Xoraz m,  Tos hkent, G

urumsaroyR is htonda sopol 

idis hlarni 

s irlab 

bezatis hning  o

ziga  xos  us lublari  vujudga  keldi.  Bu  markazlarda 

tayyorlangan  kulolchilik  buyumlari  pis hiq,  chiroyli,  nafis  s iri,  

ko

rka m  naqs hlari  bilan diqqatni tortadi.  

---

21 

 

20-as rning  20-yillaridan  kulollar  mehnatini  tas hqil  etis hga 

e

tibor  berildi.  Tos hkentda  tajriba  kulollik,  Sa marqandda  kulollik 

us taxonalari  ochildi,  Tos hkentda  o

quv  is hlab  chiqaris h,  badiiy  kti 

is hga  tus hdi  (1932),  qisqa  muddatli  kurs lar  tas hkil  qilindi,  kulollar 

tayyorlas h,  ularning  malakalarini  os hiris h  yo

lga  qo

yildi.  T.  

Miraliyev  (Tos hkent),  R.  E ga mberdiyev,  A.  Hazratqulov  (Shahrisabz),  

Muhammad  Siddiq,  Us mon  U marov  (G

ijduvon)  s ingari  kulollar 

yos hlarga  ta

lim  berdi.  Kulolchilikni  tadqiq  etis h,   rivojlantiris h 

ha mda 

yos hlardan 

kulollar 

tayyorlas hda 

O

zbekiston 

xalq 

rassomi M uhiddin Rahimovning  xizmatlari katta.  

Hozirgi  kunda  badiiy  bezatis h  us uli,  s hakli  va  tayyorlanis h 

us ullariga 

ko

ra 

quyidagi 

kulolchilik 

maktablar i 

mavjud:  Farg

ona (asos iy 

markazlari 

— 

R is hton, 

Furumsaroy),  

Buxoro-Sa marqand 

(asos iy 

markazlari 

— 

Sa marqand, Urgut,  

G

ijduvon,  Uba),  Xoraz m  (asos iy  ma rkazlari  —  Madir,  Kattabog

 

qis hloqlari),  Tos hkent.  Har  bir  maktab  o

zining  rivojlanis h  va  ijodiy 

tamoyillari,  

yetakchi 

markaz 

va 

ustalari,  

o

zigagiva 

xos  

xus us iyatlariga  ega  bo

lis h  bilan  birga  asos iy  badiiy  umumiylikni 

ha m saqlagan.  

Farg

ona  (R is hton)da  kulolchilikning  an

anaviy  badiiy  va 

is hlab  chiqaris h  us ullari  qayta  tiklandi,  is hkrrli  s ir  tayyorlas h  yo

lga 

qo

yildi.  M.  Is moilov,  I.  Ko milov,  U.  As hurov,  U.  Qos imov,  Sh.  

Yus upov,  A.  Vazirov,  M.  Saidov  va  bos hqa  us talar  yaratgan  buyumlar 

(lagan,  kosalar,  don  mahs ulotlari  uchun  katta  xumlar)  s hakl  jihatida n 

ha m, bezak jihatdan  ha m rangbarangdir.  

G

urums aroy  kulolchilik  buyumlariga  bezakning  mahobatli 

oydinligi  va  s oddalik  xosdir,  bu  maktab  vakili  usta  M.  Turopov  s ir 

tayyorlas hdan  tortib  to  naqs h  chizishgacha  bo

lgan  barcha  is hlarni 

faqat  an

anaviy  us ulda  bajargan,  bu  an anani  uning  s hogirdi  V.  

---

22 

 

Buvayev  va  bos hqalar  davom  ettirmoqda,  yangi  ijodiy  yangilikla r 

yaratis hda 

izlanmoqda 

(jumladan, 

mahobatli 

laganlar 

haj mini 

kichraytiris h  va bos hqalar).  

Buxoro-Sa marqa nd  kulolchilik  maktabi  buyumlarining  jarangdor 

nafis ligida  qo

rg

os hinli  s ir  va  sarg

is h-yas hil,   jigarrang  bo

yoqlar 

muhim  o

rin  tutadi.  "Afros iyob  sopoli"  an

analariga  asos lanib 

tayyorlanilgan  buyumlar  bezagida  o

s imliks imon  naqs hlar  yetakchilik  

qiladi,  handas iy  naqs hlar,  hayvonlar  tas virlari  ka m  is hlatiladi.  Ular,  

asosan, G

ijduvon kulolchiligida qo

llaniladi.  

Buxoro-Sa marqand  kulolchilik  maktabi  bos hqa  maktablardan 

sopol  xus htak  o

yinchoqlar  is hlanadigan  markazining  borligi  bila n 

ajralib turadi.   H. Raximova an

analarini  uning  o

g

illari  va s hogirdi 

K.  Boboyeva  davom  ettirmokda,  ularning  ijodida  an

anaviylikni 

saqlagan  holda  o

ziga  xos  mahorat  ham  kuzatiladi,  bu  ranglarda,  

shakl  mujassa motida,  yechimning  muka mmalligi  va  o

lcha mlarning 

barqarorligida  namoyo n  bo

ladi.  

Xoraz m  kulolchilik  maktabi  o

ziga  xos  badiiyligi,  bezaklar 

rangi  va  is hlanis h  us lubi  bilan  bos hqa  maktablardan  ajralib  turadi; 

uning  milliy  s haklli  o

ziga  xos  buyumi  bodiyadir;  naqs h  mujassamot i 

handas iy  va  o

s imliks imon  naqs hlardan  iborat,  buyu mning  markaziy 

qis miga arabeska  girih tus hiris h  us hbu  maktabga  xos  us lublardan. Usta 

R.Matchonov  (Madir  qis hlog

i)  buyumlarga  to

q  rang  is hlatgan,  

buyum  bezagida  havo  rang  yoki  rangning  o

ziga  xos  to

q  tus i 

us tunlik  qiladi.  S.Otajonov  (Kattabog

  qis hlog

i)  oq  angobda n 

ko

proq  foydalanadi.  

20-as rning 

80-yillarida 

kulolchilik 

markazlarida 

is hla r 

bir muncha 

s usaydi. 

1990 -yillarda 

O

zbekis tonda 

an

anaviy 

qadriyatlarga 

e

tiborni 

qaratilis hi 

bu 

sohaning 

rivojlanis hin i 

ta

minladi.   

---

23 

 

O

zbekiston  Res publikas ida  an

anaviy  amaliy  san at  asarlar i 

ko

rgaz mas i  (Respublika  yarmarkas i)ga  as os  solindi.  1995  yildagi  1 -

Respublika  yar markas ida  ( BMTning  50  yilligiga  bag

is hlandi)  barcha 

kulolchilik  maktabining  vakillari  is ht irok  etdi.  Ustalardan  R.  Zuhuro v 

(Denov),  M.  Turopov  (G

urumsaroy),  I.  Komilov  (R is hton),  Alis her 

va  Abdulla  Narzullayevlar  (G

ijduvon),  Namoz  va  No

mo n 

Oblokulovlar 

(Urgut), 

R. 

Matchonov 

(Xoraz m), 

A. 

Raximo v 

(Tos hkent)  maxs us  tayyorlangan  "Usta  guvohno mas i"ga  sazovor 

bo

ldi.  

1997 

yilda O

zbekiston 

Respublikas i  Prezidentining  "Xalq 

badiiy  hunar mandchiliklari  va  amaliy  san

atni  yanada  rivojlantiris hni 

davlat  yo

li bilan qo

llab -quvvatlash chora-tadbirlari  to

g

ris ida"gi 

far moni 

barcha 

sohalar 

qatorida 

kulolchilik 

an

analarini 

rivojlanis higa samarali  turtki bo

ldi. 

O’zbekistonda  kulolc hilik  mahs ulotlari  Tos hkent,  Samarqand,  

Quvasoy,  Bog’ot  chinni,  Sherobod  kulolchilik  va  R is hton  badiiy 

kulolchilik  zavodlari  ha mda  Angren  kulolchilik  kombinatida  is hlab 

chiqariladi.  Yurtimizda  Angren,   Olmaliq,  Oqtos h  va  Nurobodda  kaoli n 

konlari,  Sho’rs uvda  kuydirganda  oqaradigan  gil,  C hotqol  va  Langarda 

pagmatit,  Zirabuloq,  Ziyovuddinda  dala  s hpati,   Dehqonobod  va 

Ѓuzorda dolomit konlari  mavjud.  

O’zbek  kulolchiligi  uzok  tarixga,  ajoyib  an’analar,  s hakl,  

mazmun,  ijodiy  jarayon  va  o’ziga  xos  us lubga  ega.  Sopol   buyumlar i 

sodda  bo’ lsada  uning  ko’rinis hi  qis mlarning  aniqligi,  mutanos iblig i 

saqlanis hi,  naqs hlarining  badiiy  joylas his hi,  s hakl  va  mazmuninig 

birligi,  uygunligi o’zbek kulollarining jahonga tanitib kelmokda

1

.  

                                                

1

М укм и н ов а   Р. Г. С оциа л ь на я  дифф ер ен циа ц ия  на сел е ния  г ор од ов   У з бе ки ста на   в   XV- XVI  

в .   - Т ошкен т:   Ф а н,   1 9 8 5 . -   С. 1 0 2 .

 

---

24 

 

  Kulolchilik    (kera mika)  ning  paydo  bo’ lis hi    yangi  tos h  asrining 

muhim  belgilaridan  his oblanib,  ba’ zan  yangi  tos h  asrining  kera mika 

asri deb atalis hi  ha m s hundandir.  

Bronza  as rida  O’rta  Os iyoda  kulolchilik  yanada  rivojlandi.  

Kulolchilik  dastgohlarining  yuzaga  kelis hi  esa,  so’zs iz,  yaratilga n 

buyumlarning  yanada  nafis  va  go’zal  bo’ lis hini  ta’ minladi.  C hus tda n 

topilgan  qizil  fonga  qora  bo’ yoqlar  bilai  ras m  va  naqs hlar  is hlanga n 

sopol buyumlar diqqatga sazovordir.  

Miloddan  avvalgi  VI—IV  as rlarga  oid  kulolchi lik  buyumlari  s hu 

davrning  bir muncha  ko’p  faktik  materialidir.   O’rta  Os iyo  erlaridan 

topilgan  ko’pgina  s opol  buyumlar  kulolchilik  dastgohlarida  is hlangan,  

maxs us 

pechlarda 

pis hirilgan. 

Ular 

s hu 

asrlarda 

kulolchilik 

hunarmandchiligi  yuksak  bo’ lganligidan  da lolat  beradi.  Bular  ichida 

geometrik  naqs hlar  solinib  bezatilgan  idis hlar  ayniqsa  diqqatga 

sazovordir

1

. 

Miloddan  avvalgi  250  yillarda  Salavkiylar  pods holigidan  ajralib 

chikqan  Baqtriya  keyinroq  Hindis ton  erlarining  katta  qis mini  o’ziga 

qaratib  olib,  miloddan  avvalgi  II  asrgacha  mavjud  bo’ ldi.    Bu  davlatga 

greklar  pods holik  qilgani  uchun        uniig  nomi  Grek -Baqtriya      deb   

yuritildi. Shu  pods holikda        grek        san’ati  ta’s iri      yaqqol        seziladi.  

Amaliy  san’atda  ha m  Grets iya  san’ atiga  taqlid  qilis h  yoki  Gret s iya 

san’ati  namunalaridan  foydalanis h  keng  avj  oldi.  Mahalliy  ustalar  grek 

kulolchilik  formalaridan  o’z ijodlarida keng  foydalandilar

2

.  

Milodiy  asr  bos hlariga  kelib,  O’rta  Osiyo  iqtisodiy,  s iyos iy  va 

madaniy  hayotida  jiddiy  jonlanis h  bos hlandi.  Undagi  qator  madaniy 

markazlarda  san’at  va  madaniyat  boras ida  muhim  yodgorliklar 

yaratildi. 

Shunday 

madaniy 

markazlardan 

biri 

Xoraz m 

edi.  

                                                

1

У см он ов   Қ . ,   С оди қ ов   М. ,   Б ур х он ов а   С .   Ў з беки ст он  та р их и.   –   Т ош ке нт:   Ша р қ,   2 0 0 5 .   –  

Б . 4 9

 

2

Ў з бек  да в л а тч ил иг и  та р их и:   ( э нг  қа д им ги  да в р да н  Ро с сия  б о сқ ин ига   қа да р ) .   –   Т ошке нт:    

Ша р қ,   2 0 0 1 .   –  Б . 1 0 2 

 

---

25 

 

Qo’ yqirilgan  qal’a,  Gyaur  qal’a,  Tuproqqal’a  harobalari,        u    erlarda n    

topilgan    tas viriy  va  a maliy  san’at  namunalari  s hu  da vrlarda  (ilk 

feodaliz m,  ya’ ni  V  asrga  qadar)  Xorazmda  ijtimoiy  hayotning 

bir muncha  intens iv  bo’ lganligini ko’ rsatadi

3

. 

Qo’ yqirilgan  qal’a  (To’rtko’ lning  s himoli-s harkiy  qis midan  22 

km  uzoqlikda)  er.av.   IV—III  as r  barpo  etilgan  bo’ lib,   u  o’ziga  xos  

kompozits iyaga  ega.  U  dastlab  dumaloq  s haklda  bo’ lib,  unin g 

markazida  diametri  44,4  metrli  ikki  qavatli  bino,  undai  14,5  metr 

uzoqlikda  esa  mudofaa  devorlari  bo’ lgan.   Bu  devor  keyinchalik 

mudofaa  galereyas iga  aylantirilib,   tepa  qis mi  ravoqli  to m  bila n 

yopilgan.  

Bu 

erdan 

topilgan 

kulolchilik 

buyumlari 

ha m 

diqqatga 

sazovordir.  Ular  shakl  jixatdan  rang-barang. Sopoldan  is hlangan  s uv 

idis hlari,  turli  ko’zalar  juda  nafis   qilib  is hlangan. Bu  ko’zalarning 

bandlari  hayvon  s hakllari  bilan,  yuzas i  esa  hayotiy  voqsalarpi  aks  

ettiruvchi bo’rt ma tas virlar bilan bezatilga n.  

VIII-XII  as rlarda  kulolchilik  O’rta  Os iyoda  yaxs hi  rivojlangan.  

Buni  Afros iyobda  va  O’ rta  Os iyoning  bos hqa  erlarida  topilga n 

kulolchilik  buyumlari  is botlab  berdi.  O’s ha  davrda  O’rta  Os iyo 

madaniyati  tez  s ur’atlar  bilan  rivojlandi.  Yangi  ko’tarilis h  davr i 

bo’ ldi.   

IX—X  asrlarda  amaliy  deqorativ  san’at  ham  yuksak  bo’ lgan.  

O’rta  Os iyoning  ko’pgina erlarida kulolchilik  us taxonalari bo’ lgan.  B u 

davrda  kulolchilik  ham  mas hhur  bo’lgan.  Ko’p  hollarda  oq  fonga 

bo’ yalgan  s opol  buyum  yuzalariga  qora  qizg’ is h  —jigar  rang 

bo’ yoqlarda tas virlar tus hirilgan.  

                                                

3

Агз а м ов а   Г.  Ў р та   Осиё  х о нл и кл а р и  та р их и:   м а нба л а р га   оид  ч из гил а р / /   Т а р их ий 

м а нба ш ун о сл и к  м уа м м ол а р и.   Ре сп убл ика   ил м и й - а м а л ий  а нж ум а ни  м а тер иа л л а р и.   –  

Т ошк ен т,   2 0 0 8 .   –   Б. 1 1 8

 

---

26 

 

XIII 

as rda 

mo’ g’ ullar 

bosqinchiligi 

oqibatida 

Buxo ro,  

Samarqand,  Urganch,   Mavr,  Balx  yong’ in  ostida  qoladi.  Oqibatda 

kulolchilik  san’ati  rivojiga  putur  ketdi.  XIV  asrdan  bos hlab  O’rta 

Os iyo  territoriyas ida  kulolchilik  tez  sur’atlar  bilan  rivojlandi.  Amir  

Temur  xalq  amaliy  san’atini  rivojlantiris hda  juda  k atta  xiz mat  qildi.  

Bos ib  olingan  joylardan  ustalarni  olib  kelib  ular  uchun  rastalar 

ochtirdi. Mas hhur,  go’zal,  nafis binolar, qasrlar, saroylar qurdirdi

1

.  

 Amir  Te mur  vafotidan  so’ ng  o’zaro  ichki  janglar  oqibatida 

Temuriylar  xonligida  markazlas hgan  xonlik  kuchs izlanib  ketdi.  

Natijada  Buxoro,  Xiva,  Qo’qon  xonliklari  paydo  bo’ ldi.  O’rta  Os iyoda 

bir  necha  feodal  davlatning  bunday  ajralis hi  natijas ida  o’zaro  aloqa 

susayib  ketis higa  sabab  bo’ ldi.  Shuning  uchun  ham  kulolchilik  turli 

erlarda  turlicha  rivojlandi.   XIX  as rga  kelib  kulolchilik  mamlakatlari 

tas hkil  bo’ la  bos hladi.  O’rta  Os iyoda  suvga  bo’ lgan  ehtiyoj  katta 

bo’ lgani  uchun  sopol  idis hlarni  tez  sur’atlar  bilan  is hlab  chiqaris hga 

ehtiyoj  seziladi.  As rlar  os ha  ularning  s hakli  va  bezagi  nafis las hib 

bordi.  Usta lar  turli-tuman  kulolchilik  buyumlarini  yasas hdan  tas hqar i 

ularni  yuksak did bilan bezay  bos hladilar

2

. 

XIX  as rda  arzon  baho  chinni  is hlab  chiqarilis hi  va  Ross iyada n 

chinni  is hlarni  ko’plab  olib  keltirilis hi  O’ rta  Os iyo  territoriyas ida 

sopol  buyumlar  is hlas hni  birmuncha  pasaytirib  yubordi.   Lekin  arzo n 

sopol  idis hlarni  me’ morchilikda  keng  foydalanilis hi  kulolchilikning 

rivojlanis higa to’sqinlik qila olmadi.    

XIX  as rda  O’rta  Os iyoda  tojik  va  o’zbek  xalqlari  o’rtas ida 

kulolchilik  juda  keng  rivojlanib  G’ijduvon,   Panjikent,  Sa marqand,  

Shahrisabz,  Tos hkent,  R is htonda  kulolchilik  markazlari  paydo  bo’ ladi.  

Ular  s opol  is hlarini  s irlab  bezatis hning  o’ziga  xos  us lublarini  vujudga 

                                                

1

Ў з бек  да в л а тч ил иг и  та р их и:   ( э нг  қа д им ги  да в р да н  Ро с сия  б о сқ ин ига   қа да р ) .   –   Т ошке нт:    

Ша р қ,   2 0 0 1 .   –  Б . 2 0 4

 

2

Пещ ер ов а   Е . М.  Гонч а р н о е  пр оиз в од ств о  С р ед не й  Аз ии.   – М- Л. ,   1 9 8 9 .   –  С . 1 4 0

 

---

27 

 

keltirdilar. 

Ayniqsa, 

is hlab 

chiqarilayotgan 

kulolchilik 

maxs ulotlarining  s ifatliligi,  chiroyliligi,  naqs hlarining  nafis  va 

ta’sirchanligi  bilan  s huxrat  qozondilar.  1930  yilda  Tos hkentda 

eksperimental  kera mika  va  Samarqandda  kera mika  ustaxonalar i 

ochildi.  1932  yilda  Tos hkentda  o’quv-is hlab  chiqaris h  ustaxonas i 

tas hkil  etilib  u  er  xalq  amaliy  san’ati  ustalari  s hu  qatori  kulollar 

tayyorlaydigan  kurs lar  tas hkil  etildi  (1943  yilda  Shahrisabzda  o’quv -

is hlab  chiqaris h  badiiy  kombinati  is hga  tus hdi).  Kulolchilik  s ir -

asrorlarini  mas hhur  kulollar  yos hlarga  s idqidildan  o’rgatdilar.  Bula r 

ris htonlik  Uzoq  Shermatov,  Xolmat  Yunusov,  g’ ijduvonlik  M uha mmad 

Siddiq,  Us mon  Umarov,  Tos hkentlik  Turob  M iraliev,  Shahrisabzlik 

Rus tam  Eganberdiev,  Karim  Xazratkulov  va  bos hqalar edi

1

.  

XIX  asr  oxiri  XX  asr  bos hlarida  Markaziy  Os iyo  xalqlari  o’ rtas ida 

kulolchilik  juda  keng  rivojlanib  kulolchilik  markazlari  paydo  bo’ ldi.  

Sopol  buyumlarni  s irlab  bezas hning  o’ziga  xos  us lublari  vujudga 

keldi.  

       XX asrda bos hlaridan  bugungi kunlarimizgacha Xoraz mda  Ko’ hna 

Urganch  ( marxum  Es hmurot  usta),   Xiva,  Madir  (Xonka  yaqinidagi 

qis hloq) 

va 

Kattabog’ 

(Yangiariq) 

kulollar 

maktabi 

foaliyat 

ko’rsat mokda.  Xoraz mda  bu  qadimiy  san’at  avloddan  –  avlodga  an’ana 

tariqas ida  o’tib  kelgan  va  xozirgi  kunda  ham  rivojlanib  tako millas hib 

kelmokda.  

     XX  asrda  Xorazm  kulolchilik  maktabi  rivojlanis hida  Rahimbergan 

Matchanovning  o’ rni  tengs izdir.  Xorazm  kulol  us talari  qadimda  o’ziga 

xos  texnologiyaga  ega  bo’ lganlar.  Ular  kos hin,   badya,  xum  va  bos hqa 

kulolchilik  maxs ulotlari  ustiga  beriladigan  s irni  tayyorlas h  uchun 

yozning  jazirama  iss iq  oylarida  qum  etaklariga  chiqib  xaftalab 

«chag’on»  o’s imligini  to’plab  uni  yoqib  kulini  olib  kelganlar.  B u 

                                                

1

  М укм ин ов а   Р.   Г.   Оч ер ки  п о  и ст ор ии  р ем есл а   в   С а ма р ка нде  и  Б ух а р е.   -   Т а шкент:   Ф а н,  

1 9 7 6 .     –  С . 1 4 8

 

---

28 

 

o’simlikdan tas hqari  «qora  o’roqdan»  foydalanilgan.  Sentyabr oylarida 

«qora  o’roq»  ayni  s hiraga  to’ lgan  vaqtida  yas hil  patini  yoqib  kulida n 

is hqor tayyorlaganlar. 

Ko’pgina  kulolchilik  us taxonalari,   artellari  tas hkil  etildi.  40 

yillarda    G’ ijduvondagi  “Namuna”,  Ris htonda  “Yangi  hayot”  artellar i 

faqat  jumhuriyatimizda e mas, balki  butun dunyoga  mas hhur edi.   

Bundan  tas hqari  bu  davrda  xus usan,   1957  yildan  vohada  faoliy a t 

yuritgan  sovet  FA  Etnografiya  instituti  ha mda  1963  yildan  bos hlab  esa 

Tos hDU(hozirda 

O’zMU)ning 

maxs us 

ekspedits iyas i 

faoliyat i 

natijas ida  to’plangan  moddiy  manbalar  va  ular  tomonidan  yaratilga n 

ilmiy  adabiyotlarda  o’ lka  tarixining  turli  sohalari  va  dav rlariga  oid 

qimmatli  ma’ lumotlarni  uchratis h  mumkin.  Ekspedits iya  a’zolaridan 

M.E.Masson, 

S. B. Lunina,  

K.M.Obruchev, N.S.Sodiqova,  

A. I.Sidorenko, 

O. A.Suxareva, 

K. Turs unaliev, 

Z. Fayzieva,  

G. L.C hepelovs kaya, 

T. Abdullaev,  

V.Balkov, 

P. A.Goncharova,  

V. L.Voronina,  N.S.Grajdankina,  D. Mirzaahmedov,  E.M.  Pes herova,  

M.K.Raximov  to monidan  Qas hqadaryo  vohas ining  so’ nggi  o’rta 

asrlarga  mans ub  arxeologik  yodgorliklarida  keng  qamrovli  qazis h 

is hlari  1980-yillardan  olib  borila  bos hlandi.  1985  yildan  Yakkabog’  

hududidagi  Beklitepa  yodgorligi,  1989  yildan  bos hlab  esa  Shahrisabz 

hududidagi  O’rtaqo’rg’ on  yodgorligi  ko’p  yillik  tadqiqotlar  ob’ekt i 

bo’ lib qoldi, bu erlardan ko’plab kulolchilik  buyumlari  topilgan

1

. 

Ayniqsa  kulolchilikni  tadbiq  etis hda  O’zbekis ton  xalq  rasso mi,  

san’ats hunos lik  no mzodi  M uhiddin  Rahimov  sa marali  mehnat  qildi.  U 

o’ziga  xos  kulolchilik  maktabini  yaratib,  xalq  san’atiga  oid  bir  qancha 

asarlar  va ajoyib s hogirdlar qoldirdi.    

                                                

1

Ҳамидова  М.С.XVIII-XX  аср  бошларида  Қашқадарё  воҳаси  ҳунармандчилиги  тарихшунослигига 

доир//Тарихий  манбашунослик  муаммолари.  Республика  илмий-амалий  анжумани  материаллари.  – 

Тошкент,2008. – Б.133.

 

 

---

29 

 

Muhiddin  Rahimov  -  Tos hkent  kulolchilik  maktabining  mas hhur 

kulollaridan 

biri 

(1903). 

Kulol, 

san’ats hunos, 

Rassomla r 

uyus hmas ining 

a’zos i, 

xalq 

rassomi 

kulolchilik 

hunarin i 

qarindos hlardan 

o’rganadi. 

Turkiston 

xalq 

xo’jaligi 

kengas hi 

qos hidagi  Tos hkent  badiiy  hunarmandchilik  maktabi  (1918 -20),  

Moskva  Silikatlar  institu  (1924-26)da  va  Leningrad(Sankt-Peterburg) 

Kera mika 

ins tituti 

(1927-29) 

da 

o’qigan. 

U 

Sa marqand 

va 

Tos hkentdagi  qadimiy  me’ morchilik  yodgorliklarini  ta’ mirlas hda 

qatnas hdi.  Rahimov  ijodida  an’anaviy  o’zbek  kulolchiligi  bila n 

zamonaviy  s ovet  s opolchiligi  uyg’ unlas hgan.  Ijodin ing  das tlabk i 

davrida  yaratgan  buyumlari  (yirik  shaklli  erkin  hamda  quyuq 

bo’ yalgan  naqs h  bezaklari)  da  yorqin  za mindagi  ko’k,  yas hil,  sariq 

gullar 

jilos i 

ajoyib 

ko mpozits iya 

hos il 

qiladi. 

O’rta 

asrlar 

kulolchiligini  yaxs hi  kurgan  Rahimov  ana’anaviy  lagan,   guldon  va 

yangi  s haklli  bezak  idis hlar,  portretli  sovg’a  buyumlar  yaratdi,  

ularning  bezagida  o’s imliks imon  naqs hlar  bilan  bir  qatorda  maz mun,  

hayvon  s hakllari  va  yozuvli  tas virlardan  mohirona  foydalanadi.  Sopo l 

materiali  va  bo’ yoqlarini  o’rganis h  yo’ lidag i  izlanis hlar  sa maras i 

sifatida  bir  qator  asarlar  maydonga  keldi,  masalan,  1961  yilda  rus  

tilida  “Xudojestvennaya  keramika  O’zbekistana”  asari  va  bos hqalar.  U 

Ha mza  Nomidagi  san’ats hunos lik  institutida  ilmiy  xodim  bo’ lib 

is hlagan  (1965 -71),  Tos hkent  teatr  va  rassomchilik  san’ati  instit u 

(1958-61)  va  P. Benkov  no midagi  J umhuriyat  badiiy  bilim  yurtida  dars  

bergan  (1952-76)

1

.  Rahimov  yaratgan  sopol  buyumlar  M oskvadagi 

sharq  xalqlari  san’ati  muzeyi,   Leningraddagi  etnografiya  muzeyida,  

O’zbekiston  jumhuriyat  muze ylarida  saqlanadi.  U  Ha mza  mukofot i 

laureati  (1977).  

                                                

1

Ў з беки ст он  та р их и:   Қ ис қа ч а   м а ъ л ум от н ом а   /   Ҳ. Б об о бе к ов ,   Ш. К а р им ов ,   М. С оди қ ов   в а  

бо шқ. :   Ма съ ул   м уҳ а р р ир   Ш. К а р им ов .   –   Т ошк е нт:   Ша р қ,   2 0 0 0 . -   С. 1 7 8

 

---

30 

 

Xoraz m  kulolchilik  san’atiga  katta  hissa  qo’s hgan  ustalardan  bir i 

Raimberdi M atjonovdir.  

Raimberdi  Matjonov  –  Xorazm  badiiy  kulolchilik  maktab i 

O’zbekiston  amaliy  bezak  san’atida  alohida  o’rin  tutdi.  Kul olchilik 

maktabi  Tos hkent,  Andijon,  Farg’ona,  Samarqand,  Buxoro  va  bos hqa 

shaharlar  kulolchilik  maktablaridan  o’ziga  xos   yasas h  us lubi,  

texnologiyas i,   naqs h  ko mpozits iyalari,  koloriti,  dina mikligi  kis hilarga 

estetik  ta’s irchanligi  bilan  alohida  o’rin  tutad i.  Xorazmda  bu  qadimiy 

san’at  avloddan-avlodga  an’ana  tariqas ida  o’tib  hozirgi  kunda  ha m 

rivojlanib,  tako millas hib  kelmoqda.   Ana  s hunday  badiiy  kulolchilik 

an’anas ini  davo m  ettirib  kelayotgan  Xoraz m  kulolchilik  maktabining 

yirik  vakillaridan  biri  rasso mlar  uyushmas ining  a’zos i,  O’zbekistonda 

xizmat kursatgan  madaniyat  xodimi  Raimberdi M atjonovdir

1

.  

Raimberdi 

Matjonov 

Xorazmning 

qadimiy 

kulolchilik 

markazlaridan  biri  Madir  qis hlog’ ida  1909  yili  kulolchilar  oilas ida 

dunyoga  keldi.  O’s ha  davrda  Madir  qis hlog’ ida  o’ n  bes h  kulolchilik 

us taxonas i  bo’ lib,  ularda  saksondan  ortiq  kulollar  is hlar  edi.  Kos hin 

pis hiris hda  o’s ha  davrda  no m  qozongan  ustalar  Usta  Bolta  Matrizaev,  

Bolta  Vaisov,  Matjon  Qulmatovlar  bor  edi.  Matjon  kulolning  o’ g’ li 

Raimberdi  o’z  otas idan  kulolchilik  s ir-asrorlarini  o’ rgana  bos hladi.  U 

avval  loydan  har  xil  o’yinchoqlar, s hakllar  yasagan  bo’ lsa, keyinchalik 

ixcha m  bodiya,  kos hinni  o’rgandi.  Kulolchilik  s ir-as rorlarini  olti  yil 

deganda  o’rganib,  Es him  kulolning  oq  fotixas ini  oldi.  O’zi  mus taqil 

idis h  va  kos hinlar  ijod  qila  bos hladi.   1930  yili  R.Matjonov  kooperativ 

arteliga  kirib  kulolchilik  is hlarini  davom  ettirdi.  O’s ha  davrda  kulllar 

juda  kamayib  ketgan  edi.  Uning  bu  og’ ir  is hlariga  tur mus h  o’rtog’ i 

yordam berardi.  

                                                

1

Ў з беки ст он  та р их и:   Қ ис қа ч а   м а ъ л ум от н ом а   /  Ҳ. Б об о бе к ов ,   Ш. К а р им ов ,   М. С оди қ ов   в а  

бо шқ. :   Ма съ ул   м уҳ а р р ир   Ш. К а р им ов .   –   Т ошк е нт:   Ша р қ,   2 0 0 0 . -   С. 2 1 3

 

---

31 

 

Usta  naqqos hlik  s ir-asrorlarini  mukammal  o’rgandi.   U  s hu 

o’rgangan  naqs hlarini  kulolchilik  buyumlariga  qo’ llas hga  astoydil 

intilib,  XIX -XX  asr  Xiva  kos hinkorlik  an’analarini  boyitadiga n 

buyumlarda  ham,  kos hinda  ham  uch  xil  oq,  yas hil,  lojuvard  ranglarda n 

foydalandi.  U  ranglarni  tayyorlas h  texnologiyas ini  ha m  juda  yaxs hi 

bilar  edi.  Idis h  tayyorlangandan  so’ng  qo’ lda  va  s hta mp  yorda mida 

naqs h  chiziladi,  unga  s ir  berilib  oftobda  quritilib  pechda    qizdiriladi.  

Usta  s irni  o’zi  tayyorlardi.  Qoraq muga  borib,  chog’ on  yoki  kirchop 

yig’ ib  darhol  o’s ha  joyda  yoqib  kulini  ustaxonaga  olib  kelib 

maydalangan  s his ha  uniga  qo’s hadi.  Ya’ni  uch  qis m  kulga  bir  qis m 

shis ha  s his ha  kukuni  qo’shiladi.  Uni  biror  idis hda  s uv  bilan  arals htirib 

tayyorlangan  bodiyaga  s urtiladi.  Keyin  bodiyani  o’tda  pis hiris hda 

o’sha  yumaloq  s uyuqlik  o’tga  tas hlanadi.  U  o’tda  bodiyaga  urilib 

rangini  o’zgartiradi.  O’s ha  qum  poros hogini  s uv  bilan  aralas htirib,  

sovitiladi  hamda  tozalanadi.  Unga  un  va  ozgina  mis   oks idi  qo’s hib 

tayyorlaydi,  so’ ngra  bodiya  s irtiga  s urkaydi.  Kulol  Raimberd i 

Matjonov  s hu  texnologiya  asos ida  loydan  xum,  ko’za,  tog’ora,  chanoq,  

choynak,  piyola,  oftoba,  bodiya  va  bos hqa  xilma -xil  badiiy  buyumlar 

tayyorladi.  Xalqimiz  “shogirds iz  us ta  mevas iz  daraxt”  deb  bejiz 

aytmagan.  Ustani  Xoraz mda  ser meva  daraxtga  o’ xs hatis hadi,  chunk i 

juda  ko’p  s hogirdlar  etis htirib  chiqaradi.   O’zbekiston  xalq  ustalar i 

birlas hmas i  Raximberdi  Matjonov  ustaxonas ida  xunarmandchilik  

maktabi  ochtirib,  u  erda  xunar mandchilik  s ir -asrorlarani  o’rgatdi.  

Uning  s hogirdlari  Davron  Sa’dullaev,   Amin  M irzaev  Maryamjo n 

Matjonova,  M ukarrama  Sa’dullaevalar  hozir  badiiy  kulolchilik 

san’atini  rivojlantiris hda  katta  hissa  qo’shmoqdalar.  Tarixiy obidalarni 

ta’ mirlas hda  usta  kulolning  xiz matlari  katta.  1956  yili  Xivadagi 

Pahlavon  Mahmud  maqbaras ini  ta’ mirla s hda  qatnas hdi.  U  gumbazning 

pastki  qis mi  uchun  qadimgi  us lubda  zangori  rangda  kos hinlar 

---

32 

 

tayyorlab  bergan,  ular  hozirgi  kunda  avvalgidek  rangini  yuqot ma y 

turibdi.   Kulol  yana  ko’ hna  ark  darvozas ining  ikki  minoras ini  va 

me’ morchilik  yodgorliklarini  ta’ mirlas hda qatnas hdi

1

.   

1975  yili  xalq  ustas i  kumus h  medali  bilan  taqdirlandi.  197 0 

yildan  beri  rass omlar  uyus hmas ining  a’zosi  Us ta  Raimberdi  Matjono v 

sehrli 

qo’ llarida 

sayqal 

topgan 

badiiy 

kulolchilik 

buyumlar i 

Respublika mizning  va  bos hka  chet  ellarda  masalan  Ve ngriya,  

Frants iya,  Chexos lovakiya,  Hindiston,  italiya,  Mongoliya  kabi  xorijiy 

ma malakatlarda  na moyis h etib  faxrli  o’rinlarni egalladi. Uning bodiya,  

ko’zacha,  chanoq,  kos hin  va  bos hqalari  M oskva,  Leningrad,  Tos hkent,  

Xiva s haharlaridagi  muzeylarda doimiy e ks pozits iyaga aylanib qolgan.  

Bugungi  kunda  kulochilikning  yangi  turi  deqorativ  monumental 

san’at  bo’ lib,  uni  manzaraviy  kulolchilik  deb  ham  aytis h  mumkin.  

Ma’lumki  sopolning  bu  turi  O’zbekistonda  70 -80  yillarda  kirib  keldi.  

Uning  eng  go’zal  na munalari  Tos hkent  s haxrining  chiroyiga  chiro y 

qo’shdi.  Ayniqsa  Tos hkentlik  ustalar  Kedrin,  A.Raximov,  E. Abra mov,  

Yu. Kim,   S. Sultonmurodov,  S.Qarlixanova,  F. Tos hmuha mmadov  b u 

san’atning 

mumtoz 

na munalarini 

yaratib 

ko’p 

sonli 

san’at 

muxlis larining  olqis higa sazovor bo’ lis hdi.   

Har bir  hunarni  o’ziga  xos  mas haqqatli  va  o’ziga  xos s ir -as rorlar i 

bo’ ladi.   Qadimdan  ota -bobolarimiz  badiiy  kulolchilik  s irlarini  va 

tajribalarini 

faqat 

o’z 

shogirdlariga 

o’rgatib 

o’zga 

bolalarga 

o’rgat maganlar.  Ota-bobolarimiz  asrlar  mobaynida  kulo lchilik  s ir-

asrorlarini  o’ rganib  har  bir  mahs ulotni  ayniqsa  s ifatiga,  badiiyligicha,  

foydalanis h  qulayligiga  va  uning  umrboqiyligiga  alohida  e’tibor  berib 

kelganlar.   Shuning  uchun  ular  tayyorlayotgan  oddiy  s opol  piyolas ida n 

tortib  s harq  me’ morchiligini  bezab  turgan  kos hinlarning  umrboqiyligi 

                                                

1

Агз а м ов а   Г. А.  Б ух а р а   –   Ам ул ь   -   У р генч :   к  и ст ор и и  ка р а в а нн ой  д ор ог и  / /   Т ур км ен ска я    

з ем л я  –   кол ыб ел ь   др ев них   к ул ь т ур   и  цив ил из а ций.   Ма тер иа л ы  м еж д уна р о д н ой  на уч н о й 

ко нф ер е нц ии.   Ашх а ба д,   1 - 3   окт ябр я  2 0 0 8   г .     –  С . 2 8

 

---

33 

 

dunyo  ahlini  lol  qoldir moqda.  Ha,   bunga  eris his h  uchun  ota -

bobolarimiz  yuqori  s ifatli  g’oyat  chida mli  ha mda  davr  s inovlarida n 

o’tgan  materiallardan keng  foydalanib kelganlar.