Gulchehra shadmanova, soyibjon mirzayev «zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari»

1.2.
 
Ma’lumot, axborot, bilim 
А. П. Ершоваning tahriri ostida yozilgan lug‘atda shunday ta’rif keltiriladi: 
«Informatikada ma’lumotlar—ularni saqlash, qayta ishlash yoki uzatish 
imkoniyatlarini ta’minlovchi formal tizim vositalari orqali ifodalangan dalillar yoki 
fikrlardir. Bunday formal tizimni 
ma’lumotlarni taqdim qilish tili 
deb atashadi, bu 
tilning sintaksisi-axborotni taqdim qilish usuli, uning semantikasi yoki 
pragmatikasi-axborot. 
«Ma’lumotlar» va
 
«axborot»
 
larning
 
ko‘rsatilgan atamalar 
munosabati koplab atamalar lug‘atlarida tavsiya qilingan bo‘lib, odatda ular 
sinonimlar sifatida tushuniladi.
Bulardan kelib chiqib, ilmiy tushunchaning ta’rifi – bu izlanayotgan 
ob’ektning modeli bo‘lib, bu ob’ektning asosiy tarkibini va bog‘lanishini 
ifodalaydi. Avtomatlashgan axborot tizimlari(AATiz) va texnologiyalari sohasida 
keng qo‘llanuvchi 
«
ma’lumot
»
, 
«
axborot
»
, 
«
bilim
»
tushunchalari
 
va ular orasidagi
 
bog‘lanishlarni
 
qarab chiqamiz.
Ma’lumot.
Quyidagicha berilgan
2
«Ma’lumot» tushunchasini qarab chiqamiz: 
«Biz moddiy olamda yashaymiz. Bizni o‘rab turgan, biz to‘qnash keladigan barchasi 
yoki fizik jism, yoki fizik maydondan iborat. Barcha ob’ektlar energiya almashinuvi 
bilan birga olib boriladigan va uning bir shakldan boshqasiga o‘tib turadigan, 
to‘xtovsiz harakat va o‘zgarish holatida bo‘ladilar. Barcha energiya almashinuv 
turlari 
signallar paydo bo‘lishi bilan birgalikda 
davom etadi. Fizik jismlar bilan 
signallarning o‘zaro ta’siri so‘ngida xususiyatlarning ma’lum bir o‘zgarishi paydo 
bo‘ladi-bu hodisa signallarni ro‘yxatga olish deb aytiladi. Bu o‘zgarishni kuzatish, 
o‘lchash yoki u yoki bu usul bilan belgilash mumkin bo‘lib, bu holda yangi signallar 
paydo bo‘ladi va ro‘yxatga olinadi, ya’ni ma’lumotlar hosil bo‘ladi».
2
О.Л. Голицина и др. «Информационные системы»-М: ИНФРА-М, 2014

---

11 
Bu ta’rif ma’lumotlarning ob’ektiv va shartsiz mavjud bo‘lishlik asosiy 
xossasini ta’kidlaydi. Ular kuzatish sub’ektlaridan yoki boshqaruvidan bog‘liq emas 
va kelajak bilan bog‘lanishga hech bir aniq shart qilinmagan: bir marta olingan 
ma’lumotlar hech qachon ishlatilmasligi yoki ularning paydo bo‘lishida taxmin 
qilinganidan umuman boshqa narsaga ishlatilishi mumkin.
 
Shu bilan bir vaqtda 
ma’lumotlarning signalga nisbatan takrorlanishi ularning sun’iyligini aks ettiradi va 
demak, ayrim darajada sub’ektiv tabiatni ham: signallarni ro‘yxatga olish mos 
tashuvchidagi maxsus qurilma bilan amalga oshirilib, har biri ayrim sub’ektlar 
tomonidan aniq vaqtda, aniq masalani yechish uchun tanlanadi yoki yaratiladi. 
Lekin agar ma’lumotlarning mavjudligi ularning qachonlardir ishlatilishi yoki 
ishlatilmasligidan bog‘liq bo‘lmasa, u holda ko‘p jarayonlarning ishlab turish 
samaradorligi shartsiz ma’lumotlardan bog‘liq bo‘ladi. Misol uchun, oldingi holatini 
xarakterlovchi faktlar asosidagi prognozni tuzish orqali asosiy faoliyat jarayonini 
o‘zgartirish uchun ishlatiladigan ma’lumotlar, 
oxirgi 
natijani 
olishni 
optimallashtirishga imkon beradi va bu boshqaruv axboroti sifatida qatnashadi. 
Ma’lumotlar-faktlardan tashqari muammo yoki gipotezalar masalalarini tasvirlovchi 
alohida ma’lumotlar sinfini ajratish mumkin.
 
 
Insonning maqsadga yonaltirilgan faoliyatida funksional jarayonni aniqlovchi 
masalalarni ifodalash ma’lumotlar sifatida qatnashishi mumkin bo‘lib, bu yerda 
resurs sifatida materiya yoki energiya hamda ma’lumotlar qatnashishi mumkin.
Funksionalligi muammoli kontekst (tekstning to‘la ma’noni anglatuvchi bir butun 
qismi) bilan shartlangan resursni o‘zgartirish tizimi axborotni ham haqiqatda 
o‘zgartirishi mumkin. Masalaning kontekstiga mos kelgan umumiy to‘plam ichidan 
ajratib olingan potensial foydali ma’lumotlar foydalanish natijasida chiqadigan 
axborotlarni vujudga keltiradi. Boshqaruv sub’ekti uchun chiqadigan axborot 
dolzarbligi yoki foydaliligi resurs-sub’ekt yoki jamiyat faoliyatini o‘zgartirish 
jarayoni bilan tasdiqlangan shaxsiy yoki ijtimoiy 
bilim –
ma’lumotni shakllantirish 
asosi sifatida qatnashadi. Bu ma’lumotlarning o‘ziga xos xususiyati shundan 
iboratki, ular jarayonni xarakterlovchi dalillardan farqli ravishda ma’lumotlarning 
maxsus uzoqni ko‘ruvchi-yangi paydo bo‘lgan masalalardagi va hosil bo‘lgan 

---

12 
muammolardagi «signallar»ni o‘z ichiga olishi mumkin.
Ma’lumotlarning boshqa ta’riflarini ham keltirish mumkin, ma’lumotlar-bu:
•
aniq va abstract shaxslar, predmetlar, ob’ektlar, hodisa va voqealar, dalillar, 
raqamlar va va boshqa xabarlar, raqamlarda, belgilarda grafiklarda, ovoz va boshqa 
ixtiyoriy formatlarda berilgan mos aniq predmet sohasi; 
•
axborot - avtomatik va avtomatlashgan vositalarda uni uzatish va qayta ishlashga 
yaroqli korinishda taqdim etiladi.
Bu ta’riflar hisoblash texnikasi vositalari yordamida avtomatlashgan qayta 
ishlash nuqtai nazarini aniq ifodalaydi. Bu yerda har xil ta’riflardagi «ma’lumotlar» 
ta’rifi signallarni taqdim qilish va o‘zgartirishning shakli-sintaktikasi bilan bog‘liq 
bo‘lib, ularning ishlatilish xarakteri va amaliy ahamiyatini aniqlovchi semantic (so‘z 
ma’nosi) va pragmatic - ma’lumotlar tarkibidan bog‘liq emas.