|
Л. А. II о к р о I) с к а я. Аталгам имйиети.... бб-бет.
II.
I:. М а л о в. Памнтммки дреммстюркской пмсьмеммости,
«Ч$)4-6ст.
:,ло А. К . Р о р о н к о в . Лсксмка средмеаиматского тсфсмра
Х Н -Х Ш мн , 181-0ег.
162
www.ziyouz.com kutubxonasi
1958-ж. „Каракалиақша—русшп сөзликте“
щкише
*
сөзиие: 1/
нише—жечя
старшего брата; 2/ обращенне
к жепе старшего брата /ККРС., 325/ деп на.турыс тү-
снпик берилген,
,ж еқгем
ҳам
,киш е
“ сөзлерншщ ара-
сыпдағы семантикалык байламыс ашып көрсетнлмеген.
Кубла диалекттеги
пк и и и “
туўыскамлық термини
гән ишинде аткарагуғыи функқнясы ҳзм семантика-
лык өзгериси менен көзге түседи.
Қ ә й и н
Кубла диалект лексикасындагы „
қэйин
“ сөзи жек-
ке турып та, баска сөзлер менен қосыла келип те
түрлише түсиннк, мәннлердн бнлдирсди. Ол герминнин
мәниси—еринин ямаса оным ҳаялымын иниси, туўыс-
қаны, ерли—зайыплы адамлардыц ҳаялыныц ел-жургы;
күйеўдич инилери женгеснне, кишссине
щқзйниы
бо-
лады.
Диалектте
щқәйни*
сөзмпнн колланыў жағдайлары-
на мысаллар келтирейик:
Орымбай мениқ қәйним. бо-
лады
/Ақб./.
Төрәмыраттық қғйинллри. Садықтық
«-
анасы бизиқ қэйнимиз.
Мысаллардам байкпўымызша, кубла дналектке хар-
акгерли жағдай
щқэй и н‘
сөзинин ер нпформаторлар
тәрепинен колланылыўы. Дрка диалекттс айтылғап сөз
ҳаялдар тәрепинен нз кайммлернме бпйлпныслы пйты-
лып, ерлер «з ҳаяльшын нмнсимп
балбыз*
деп атайды,
ал
қәйин Ц қайын
дем атаў жагдайы смйрек; келти-
рилгеп мысаллардын үмттнмспндегн
щқэйнимиз“...
сөзи
щқэйин енэи
ормында ай
1
ылгап.
щҚэйини
сөзи кой-
теқстте келгенде жекке ө:ш де „
ат а
",
щенэ“
,
„ини",
„
а га
“, „
бийкэш
",
„сиқли*
созлери менен бирге де ай-
тылады.
Қәйната бул ерли-зайыплы адамлардыц әкелери.
Өз алдына дара-дара мәнпске ийе сөзлердин биригиу
усылынан пайда болып. „
қэй и н "
сөзинде
„и“
даўыс-
лысы түсип калып айтылган;
Бизиқ қэйнатамыздық
взи сондай айбатлы адам йеди.
Усы туўысқаилык термини XII—XIII әспрлерлеги
Орта Азиялық тефсирде
ка\1н аташ ,
қырғыа тилин-
э*1 А. К. Б о р о п к о » . Лексика средиеазиатского тефсип,|
X II-Х Ш вв„ 194-бст.
‘163
www.ziyouz.com kutubxonasi
де
каўын (ш а м'\
караймм тилн дналектлериидс
қа йна
-
/па,ж'
Томск гүркнй халыклары /эуштинецлор/ сөйлеў
тнлиндо
қайнаОам \
чунаш тплн диалектлернпде: а/
жокаргы диалоктинде
хон аса, ати\
б' төменги диа-
локтинде
паятам, хунесеж‘
түринде упп.
1
расады.
Қәйиена—орли-зайыплы адамлардыц аналари. Ьун-
да , а “, „ә“ ҳәм , и “ даўыслысы сөзде түсип калган.
Лйтылгаи сөз Томск түркий халықлары /эуштинецлер/
тилннде
қайнинемш'\
кырғыз тнлинде
қа]ын ене
явт, ка-
райым тилп дналектлеринде
қайнана:ш,
чупаш тили
диалектлеринде: а/ жокаргы диалектиндо
апай хонама\
б
1
төменгн дналектинде паяиам,
Ъсунэмәжл,
каракалпақ
тили Тахтакөннр ҳэм Мойнақ говорларында
қ ъ а й \ы \н
ене:ао
түринде айтылады.
Усынылган сөзлер менен параллель колланылыўшы
қэйин ага, қэйин ини, қәйин бийкэш, қәйин сицли
сөзлери туўралы арнаўлы токгамай-ақ, олар да
„қэйн-
а т а „ қ э й н е н э *
сыяклы формада гезлеседн ҳәм хыз-
мет атқарады деп көрсетиўге болады. Олардыц се!аан-
тикалык мәпнлсри мыпадай:
қэйин ага—
ерли-зайыплы адамлардыц өзлерипен
жасы үлкен ағалары;
кәйин бийкэ—
ерли-зайыплы адамлардыц ҳаялыныц
езинен жасы үлкен апалары;
қэйин сиқли — кунаўт п
карыцдаслары жецгесине
кэйин сицлн болады;
қэйин журт —
ҳаялдыц төркини күйеўгс койнн
журт болалы.
Л. Л. Покровская түркий тнллернндеги
„
қайы н"
сөзиниц қолланыў функцпяларын, |пегарасып, семан-
ж
н. П. Д ы р е и к о в а . брак, терхпшы ролствл и исихичес-
кие .тапреты у кмргмпои., Й бст.
•|И К. М. М у с а с н . Грамматика
караимскоғо язмка ..
117-
:н,‘ А. 11. Д у л ь з о н. Жоқарыда лталғаи мийнетм, 79-бет,
П11' Т. М. М а т в с е н Краткнн обзор чувашских диалекг(>в. Сб.
;,МтгернзлЫ нО чучаигскоИ дналектоло! ии". Чебоксары,
1Ш), (>Г
бег,
А. П.
Ду
л 1.3011. Аталган мннмстн, 79-бег.
Ш
У1
11. II. Д ы р с н к о в а . Көрсегилгем мимшми, 9-бет.
К'.*М. М у с а с м Аталган ммммстн. 117-бсг.
•""' Т. М. М а т в с с п. Жоқарыда кврсетмлген мпйнети, 61-бет.
ч" || л.
Г ' " с к а к о и . К.арака.шакскнй язык,
I,
Матсрналы но
ди
1
Л('кюло
1
ни, НГбег!
, .
www.ziyouz.com kutubxonasi
тнкалық өзгешелнклсрим көрсетип, терен анализ жа-
саған3' 1
*
*
' •
Кубла лиалекттегп
пқзй и н“
/әдебий тилде „қзйып"/
сөзи ҳ ә зи р т түркий тиллернидеғи бар
қадын, хат ын,
қ а зы н
сөзлери менен тамы|)ласп72. Г>ул жерде
йЦзЦт
ҳәм
йЦд
лаўыссыз сеслериниц фонетикалық езгернске ушы-
рап алмасыўын есапқаалған жагдайла
қайын-қатын-қа-
бын
болады. Л,емек,
„қайын“ ды щқадын“
ныц париангы
ден айтыў мумкнн. Екиншн тдрепннен тува, якут тилле-
ринде бул термин менеи тек гана ҳаял
1
лрепинеп туўыс-
қанлары белгиленеди. Басқа түркнй тиллернпде де
щқа-
йын“
группаеына тийнсли бираз қоспа снзлор ҳаялдыц
туўысқанларыи /агайинлерин/ бнлдиредн.
щҚайын ат а“,
щқайын ене
“ терминлери көбипесе
щене
ы,
щит а
“ /ҳаял-
дын агасы, енеси/ болып келеди373. Айтылгап пнкнр
Л. 3. Будаговтын мийнети менеп де тастыйықланады 374
А. П. Дульзон Нарым крайы ҳәм Причулымьедегй
түркий тилнне арналған мийнетинде
қайн
— ролст-
вениик по браку*373, төменги чулым түркнй гнлинде
щқ а й н ы м -
отец моей жены"370 —деп келтиреди.
Аталган сөз өзиник шыгыў төркипи жағынан
қа-
тын
,
қадын
,
хазын,
т. б. усындай сөзлердиц вариан-
чы болып табылады ҳәм көпшилик жағдайда ҳаяллар-
дын туўысқанларына байланыслы айтылады.
щКәйины
туўысқанлық термининнн гәи пшннде жек-
ке өзи де, баска сөзлер менен
/ата, ене, қайнаға,
сиқли, бийкэш, бийкэ,
г. б./ бнрге ушырасыўы оныц
копгекстгеги ролин күшейгеди. Айтылгап сөздшг ту-
ўысқанлық термнилер менен бирге гон ншннде келпўн
ҳәр түрлн семангикалык белгиге, мазмунга бай екен-
лигинеп дерек бередп. Бул сөздиц кубла дналект лек-
сикасында колланыў шецбери, опыц хызметм контексг-
Л. А. 11 о к р о и с к а я. Аталгам мийнеги, 71-бст.
X. Г. Ю с у н о н. Жокарыпа аталгаи мийпсги, 132 Ост.
атз Д. д. II о к р о и с к а и. Жокарыла аталган мнннеги, 6Ь—72-
бетлср.
•|7* Қараныз: Л. 3. йудагои. Срапннгсл
1
.пын словарь турецко-
т.иарскнх наречнй. т. II, СПб, 1871, 25—3-1-бетлср. Антор
„қайын"
свзин лж. татар
қайин.
туўысқан, ҳанлыпыц срнне кагнас жаса-
гандама туўысканы лен кслтнреди.
3» А. II. Дульзон. Аталгап мийнетп, 09-бет.
зти сол автор, 6‘1-бст.
165
www.ziyouz.com kutubxonasi
те колланғаида ҳәм баска туўыскаилық терминлерге
катар қойып салыстырғанда белгили болады.
Do'stlaringiz bilan baham: |
