Гравитациялық толқынлардың ашылыўы, Альберт Эйнштейн ҳәм оның улыўмалық салыстырмалық

1922-1933 жыллар. Берлин 
1923-жылы өзиниң саяхатын жуўмақлағаннан кейин Иерусалим қаласында 
шығып сөйледи. Бул жерде 1925-жылы Еврей университети ашылды. 
1924-жылы Индиялы жас физик Шатьендранат Бозе [Сатьендра Нат Бозе (инглиз 
тилинде Satyendra Nath Bose) ямаса Шотендронат Бошу (бенгал тилинлде সত্যেন্দ্র নাথ 
বসু,), 1894-жылы Калькутта қаласында туўылған ҳәм 1974-жылы сол қалада қайтыс 
болған Индияның уллы физик-теоретиги] өзиниң қысқа хатында Эйнштейннен 
ҳәзирги заман квантлық статистикасының тийкарында турған идея усынылған 
өзиниң мақаласын баспа сөзде жәриялаў ҳаққында жәрдем сораған. Бозе 
жақтылықты фотонлардан туратуғын газ деп қараўды усынған. Хат пенен танысқан 
Эйнштейн бул статистиканы атомлар менен молекулалар ушын да пайдаланыўға 
болады деген жуўмаққа келген. 1925-жылы ол Бозениң мақаласының немис 
тилиндеги аўдармасын, буннан кейин Бозениң моделин спинлери пүтин болған бир 
биринен парқы жоқ бөлекшелер (бундай бөлекшелерди бозонлар деп атайды) ушын 
улыўмалыстырыўдың салдарынан алынған нәтийжелери баянланған мақаласын 
баспадан шығарған. Ҳәзирги ўақытлары бундай статистиканы Бозе-Эйнштейн 

---

39 
статистикасы деп атайды. Усы статистиканы дөретиў менен 1920-жыллардың 
ортасында еки физик затлардың бесинши агрегат ҳалы болған Бозе-Эйнштейн 
кондесатының бар болыўының керек екенлигин теориялық жақтан тийкарлады. 
Бозе-Эйнштейнниң конденсатының мәниси мыналардан ибарат: температура 
абсолют нолге жақынлағанда идеаллық бозе-газдиң бөлекшелери импульси ноге тең 
ҳалға өтеди. Бундай жағдайда бөлекшелердиң жыллылық қозғалысына сәйкес 
келиўши де Бройль толқын узынлығының мәниси менен бөлекшелер арасындағы 
қашықлықлардың орташа мәниси шама менен бирдей болады. 1955-жыллы биринши 
конденсат Колорадо университетинде алынды. Соннан бери қәнигелер водородтан, 
литийден, нарийден, рубидийден ҳәм гелийден туратуғын конденсатлардың бар 
болатуғынлығын әмелий жақтан дәлилленди. 
1929-жылы пүткил дүнья Альберт Эйнштейнниң 50 жыллығын үлкен көтериңки 
түрде белгиледи. Оның өзи сол салтанатларға қатнаспаған, ал Подстам қаласының 
қасындағы вилласында болған. Бул виллада ол роза гүллерин үлкен қызығыўшылық 
пенен өсирген, илим ғайраткерлери менен атлары дүньяға белгили болған 
Рабиндранат Тагорды, Эммануил Ласкерди, Чарли Чаплинди ҳәм басқа да адамларды 
қабыл еткен. 
1931-жылы А.Эйнштейн АҚШ қа және келген. Пасадина қаласында (Калифорния 
штатының бул киши қаласында Калифорния технологиялық институты – Калтех 
жайласқан) оны Альберт Абрахам Майкельсон (Albert Abraham Michelson; 1852-жылы 
Пруссияда туўылған ҳәм А.Эйнштейн менен ушырасқаннан төрт ай кейин 1931-жылы 
9-май күни Пасадина қаласында қайтыс болған АҚШ физиги). Жаздың күни Берлинге 
қайтып келгеннен кейин ол Физикалық жәмийет алдында шығып сөйлеп, 
салыстырмалық теориясының фундаментине ең биринши тасты қалаған оғада зор 
экспериментатор Майкельсонның илимдеги, соның ишинде салыстырмалық 
теориясының дөретилиўиндеги тутқан орны ҳаққында айтқан ҳәм бас ийген. 
Теориялық жумыслар менен бирге А.Эйнштейн бир неше ойлап табыўларға да 
ийе. Олардың ишинде төмендегилерди атап өтиў мүмкин: 
1. Конрад Габихт пенен бирликте оғада киши кернеўлерди өлшеў; 
2. Фотосүўретке түсириўде экспозиция ўақытын автомат түрде анықлайтуғын 
дүзилис; 
3. Еситиў аппараты; 
4. Силард пенен биргеликте шаўқымсыз ислейтуғын салқынлатқыш 
(холодильник); 
5. Гидрокомпас. 
Шама менен 1926-жылға шекем А.Эйнштейн физиканың көп тараўлары бойынша 
жумыс иследи. Буннан кейин ол тийкарынан квантлық машқалалар ҳәм майданның 
бирден бир теориясын дөретиў мәселелери менен шуғылланды.