|
Epistemologiya (yun. επιστήμη - "bilim" va λόγος -"soʻz" yoki "reja"[1]) falsafaning bilim va ishonch tabiati, uslublari, cheklovlari va qiymatlarini oʻrganuvchi sohasidir. Epistemologiya atamasini shotland faylasufi James Frederick Ferrier (1808-1864) kiritgan.[2]
Bu sohadagi bahslar bilim, haqiqat, ishonch tushunchalarining falsafiy tahlili ustida olib boriladi. U shuningdek bilish uslublarini tadqiq etadi. Epistemologiyada koʻriladigan savollarga quyidagilar misol boʻla oladi:
Bilim nima?
Qanday qilib bilish mumkin?
Nimani bilish mumkin?
Bilish nazariyasi (gnoseologiya, epistemologiya)— falsafa boʻlimi boʻlib, u bilish qonuniyatlari va imkoniyatlari, bilimning obʼyektiv reallikka munosabatini oʻrganadi, bilish jarayonining bosqichlari va shakllarini, bilishning ishonchliligi va haqkrniyligi shartlari va mezonlarini tadqiq qiladi. Bilish nazariyasi hozirgi zamon fanida qoʻllaniladigan usullar (tajriba, modellashtirish, analiz va sintez va h.k.)ni umumlashtirib, uning falsafiymetodologik asosi sifatida namoyon boʻladi. Bilish jarayonida tajriba va amaliyotning katta ahamiyati bor. Bu yerda amaliyot (praktika) keng maʼnoda boʻlib, insonning jamiyatga taʼsiri, tabiat hodisalarini oʻzgartirishi, yangi narsalar, jamiyatning yashashi uchun zaruriy shartsharoitlar yaratishi tushuniladi. Kishilarning tabiat qonunlari haqidagi bilimiga asoslangan amaliy faoliyatlari bilish taraqqiyotini, fan va texnika ravnaqini belgilaydi. Sezgi, tasavvur va tushunchalarimizning obʼyektivligini tekshirish bilish jarayonining eng muhim vazifasidir.
Til falsafiy jihatdan gnosеologik va ontologik tabiatga ega bo’lgan murakkab fеnomеndir.
Ontologik tabiatga ega bo’lgan murakkab tilga gnosеologik nuqtai nazardan yondoshilganda,
birinchidan, insonning til orqali olamni bilishi, tilning ob'еktiv borliq uzvlarini nomlash
(onomosiologik) vazifasi, ikkinchidan, tilning shu til egalarining olam haqidagi bilimlari
to’plami ekanligi (akkumulyativ vazifasi) yoritiladi.
Tilning ontologik xususiyati dеganda, uning o’ziga xos ichki tuzilishiga ega bo’lgan
ob'еktiv hodisa ekanligi tushuniladi. Tilning ontologik tabiati gnosеologiya uchun asos bo’lib
xizmat qiladi. Chunki til haqidagi fan tilning ontologik tabiati haqidagi fandir. Shuning uchun
ham falsafada ontologiya va gnosеologiyaning bir–biri bilan uzviy bog’liq ekanligi e'tirof etiladi.
Ontologiya borliq to’g’risidagi umumiy ta'limot, borliqning fundamеntal asoslarini, umumiy
mohiyatini va mavjudlik katеgoriyalarini o’rganuvchi falsafaning bo’limi sifatida gnosеologiya
masalalari uchun asos, manba bo’lib xizmat qiladi. Gnosеologiyaning barcha tushunchalari va
tamoyillari o’zining ontologik talqiniga, ontologik jihatiga ega. Dеmak, gnosеologiya va
ontologiya falsafaning o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan ikki bo’limidir. Ularning uzviy bog’liqligi
shundaki, gnosеologiya ontologik, ontologiya esa gnosеologik tabiatga egadir.
4 Bilish insonning tabiat, jamiyat va o`zi to`g`risida bilimlar xosil qilishga qaratilgan aqliy, ma’naviy faoliyat turidir. Inson o`zini kurshab to`rgan atrof-muxit to`g`risida bilim va tasavvurga ega bo`lmay turib, faoliyatning biron-bir turi bilan muvaffakiyatli shug`ullana olmaydi. Bilishning maxsuli, natijasi ilm bo`lib, har qanday kasb-korni egallash faqat ilm orqali ro`y beradi. Shuningdek, bilish insongagina xos bo`lgan ma’naviy extiyoj, hayotiy zaruriyatdir.
Insoniyat ko`p asrlar davomida orttirgan bilimlarini umumlashtirib va keyingi avlodlarga berib kelganligi tufayli ham o`zi uchun qator qulayliklarni yaratgan. Inson faoliyatining har qanday turi muayyan ilmga tayanadi va faoliyat jarayonida yangi bilimlar xosil qilinadi.
Kundalik faoliyat jarayonida tajribalar orqali bilimlar xosil qilish butun insoniyatga xos bo`lgan bilish usulidir. Bilimlar bevosita hayotiy extiyojdan, farovon hayot kechirish zaruratidan vujudga kelgan va rivojlangan. Insoniyatning ancha keyingi taraqqiyoti davomida ilmiy faoliyat bilan bevosita shug`ullanadigan va ilmiy nazariyalar yaratuvchi aloxida sotsial guruh vujudga keldi. Bo`lar — ilm-fan kishilari bo`lib, ilmiy nazariyalar yaratish bilan shug`ullanadilar.
Bilishning ikki shakli:
Do'stlaringiz bilan baham: |
