Glossariy axborot

Boshqaruv tizimi -  boshqaruv ob’ekti (masalan, korxonalar, tashkilotlar va hokazo) va boshqaruv 

sub’ekti, boshqaruv apparati yigʻindisini oʻzida namoyon etadi. 

8. 

Avtomatlashtirilgan  axborotlar  tizimi  -  boshqarish  yoki  ma’lumotlarni  qayta  ishlash 

funksiyalarining bir qismi avtomatik ravishda, qolgani esa inson tomonidan bajariladi. 

9. 

Avtomatik axborotlar tizimi- boshqarish va ma’lumotlarni qayta ishlashning barcha funksiyalari 

texnik vositalarda, inson ishtirokisiz amalga oshiriladi (masalan, texnologik jarayonlarni avtomatik 

boshqarish). 

10.  Axborot  ta’minoti  –  axborot  tizimlarida  ma’lumotlar  omborini  yaratish,  hujjatlashtirishning  bir 

xil  tartibga  keltirilgan  tizimlarini  ichiga  olgan  axborotni  kodlashtirish,  joylashtirish  va  tashkil 

qilish boʻyicha uslublar va vositalar yigʻindisidir. 

11.  Dasturiy ta’minot – kompyuter texnikasi vositasida ma’lumotlarni qayta ishlash tizimi (MQIT)ni 

yaratish  va  foydalanish  dasturiy  vositalari  yigʻindisidir.  Dasturiy  ta’minot  tarkibiga  bazaviy 

(umumtizimli) va amaliy (maxsus) dasturiy mahsulotlar kiradi. 

12.  Texnik ta’minot - ma’lumotlarni qayta ishlash tizimining faoliyat koʻrsatishi uchun qoʻllaniluvchi 

texnik  vositalar  kompleksidir.  Ushbu  ta’minot  ma’lumotlarni  qayta  ishlovchi,  namunaviy 

operasiyalarni  amalga  oshiruvchi  qurilmalarni  oʻz  ichiga  oladi.  Bunday  qurilmalarga 

kompyuterlardan  tashqari,  atrof  (periferiya)  texnik  vositalari,  turli  xil  tashkiliy  texnika, 

telekommunikatsiya va aloqa vositalari ham kiradi. 

13.  Huquqiy ta’minot - axborot tizimini  yaratish va faoliyat koʻrsatishini tartibga soluvchi huquqiy 

me’yorlar yigʻindisini oʻzida namoyon etadi. 

14.  Lingvistik ta’minot - inson va kompyuter muloqotini ishlab chiqish va ta’minlash samaradorligini 

oshirish  uchun  MQITni  yaratish  va  foydalanishning  turli  bosqichlarida  ishlatilgan  til  vositalari 

yigʻindisidan iborat. 

15.  Texnologiya - grekchadan tarjima qilinganda san’at, ustalik, malaka ma’nosini anglatadi. 

16.  Axborot  texnologiyasi  –  bu  axboriy  ma’lumotni  bir  koʻrinishdan  ikkinchi,  sifat  jixatidan  yangi 

koʻrinishga  keltirish,  axborotni  yigʻish,  qayta  ishlash  va  uzatishning  usul  va  vositalari 

majmuasidan foydalanish jarayonidir. 

17.  Avtomatlashtirilgan ofisning zamonaviy axborot texnologiyalari  – tashkilot ichidagi va tashqi 

muhit  bilan  kommunikatsion  jarayonlarni  kompyuter  tarmoqlari  va  axborotlar  bilan  ishlovchi 

boshqa  zamonaviy  vositalar  asosida  tashkil  etish  va  qoʻllab-quvvatlashdan  iborat.  Buning  uchun 

maxsus dasturiy vositalar ham ishlab chiqilgan. 

18.  Ma’lumotlar ombori - Har qanday axborot texnologiyasining majburiy komponenti ma’lumotlar 

omboridir (MO). Avtomatlashtirilgan ofisda MO firmaning ishlab chiqarish tizimi haqidagi barcha 

ma’lumotlarni oʻzida saqlaydi. 

---

19.  Matn  prosessori  -  Bu  matnli  hujjatlarni  tashkil  etish  va  ularga  ishlov  berishga  moʻljallangan 

dasturiy vosita turidir. Masalan, matn muharririda tayyorlangan xat va hujjatlarni doimiy ravishda 

qabul qilish menedjerga firmadagi xolatni doimo nazorati ostida tutishga yordam beradi. 

20.  Elektrop pochta (E-mail) – kompyuterlardan tarmokda foydalanishga asoslangan boʻlib, hamkor 

(partnyor)larga ma’lumotlar joʻnatish yoki ulardan ma’lumot olish imkoniyatini yaratadi. 

21.  Audiopochta  –  bu  ma’lumotlarni  klaviatura  yordamida  emas,  balki  tovush  orqali  uzatuvchi 

pochtadir. 

22.  Kompyuter  (hisoblash)  tarmogʻi  –  bu,  aloqa  kanallari  orqali  yagona  tizimga  bogʻlangan 

kompyuter va terminallar majmuasidir, 

23.  Global  kompyuter  tarmoqlari  -  turli  mamlakatlarda,  turli  qitalarda  joylashgan  abonentlarni 

birlashtiradi. Abonentlar orasida aloqa bunday tarmoqlarda telefon aloqa liniyalarda, radioaloqa va 

sputnik aloqa tizimlari asosida amalga oshiriladi. 

24.  Mintaqaviy  kompyuter  tarmoqlari  -    bir-biridan  ancha  uzokda  joylashgan  biror  mintaqaga 

tegishli  abonentlarni  birlashtiradi.  Masalan,  biror  shahar  ichidagi  yoki  iqtisodiy  regionda  yoki 

alohida bir mamlakatda joylashgan abonentlarni birlashtiruvchi tarmoq. 

25.  Lokal (mahalliy) tarmoq - kichik bir hududda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Bunday 

tarmoq odatda aniq bir joyga bogʻlangan boʻladi. Masalan, biror korxona yoki tashkilotga. 

Mahalliy tarmoqning uzunligini 2-3 km bilan cheklash mumkin. 

26.  Halqasimon  bogʻlanish  -  kompyuterlar  yopiq  chiziq  boʻyicha  bogʻlangan  boʻladi.  Tarmoqning 

kirish  qismi  chiqish  qismi  bilan  ulangan  boʻladi.  Axborot  halqa  boʻyicha  kompyuterdan 

kompyuterga oʻtadi. 

27.  Tarmoqning shinali bogʻlanishi -  ma’lumotlar uzatuvchi kompyuterdan shina boʻyicha har ikki 

tomonga uzatiladi. 

28.  Yulduzsimon bogʻlanish - markaziy kompyuter mavjud boʻlib, unga qolgan barcha kompyuterlar 

bogʻlangan boʻladi. 

29.  Markaziy  prosessor  -  Kompyuterning  eng  muhim  qismini markaziy  prosessor,  (ya’ni  prosessor 

va boshqaruv qurilmasi) tashkil etadi. Arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish, xotiraga murojaat 

qilish, dasturdagi koʻrsatmalarning berilgan ketma-ketliqda bajarilishini boshqarish. 

30.  Operativ xotira - Operativ xotira oʻzida kompyuterda ishlatilayotgan dasturlar va ma’lumotlarni 

saqlaydi.  Ma’lumotlar  doimiy  xotiradan  operativ  xotiraga  koʻchiriladi.  Olingan  natijalar  zarur 

holda  diskka  qayta  yoziladi.  Kompyuter  oʻchirilishi  bilan  operativ  xotiradagi  ma’lumotlar 

oʻchiriladi. 

31.  Diskli jamlagichlar - Ma’lumotlarni saqlash, hujjatlarni va dasturlarni bir joydan ikkinchi joyga 

olib  oʻtish,  bir  kompyuterdan  ikkinchisiga  oʻtkazish  kompyuter  bilan  ishlaganda  foydalanadigan 

axborotni doimiy saqlash uchun disklardagi jamlagichlar ishlatiladi.  

32.  Egiluvchan disklar  (disketalar)  -  ma’lumotlarni  yozish  va  ulardan  ma’lumotlarni  oʻqish  uchun 

disk yurituvchi (diskovod) qurilmasi ishlatiladi. 

33.  Qattiq disklardagi jamlagichlar (vinchesterlar) - kompyuter bilan ishlaganda foydalaniladigan 

axborotni  doimiy  saqlashga  moʻljallangan.  Masalan,  operatsion  tizim  dasturlari,  koʻp 

ishlatiladigan dasturlar paketlari, hujjatlar tahrirlagichlari, dasturlash tillari uchun translyatorlar va 

boshqalar. 

34.  Kontrolerlar  -  (maxsus  elektron  sxemalar)  kompyuter  tarkibiga  kiruvchi  turli  qurilmalar 

(monitor, klaviatura va boshqalar) ishini boshqaradi. 

35.  Monitorlar -  Kompyuter monitori (displey) ekranga matnli va grafik axborotni chiqarishga 

moʻljallangan.  

36.  Klaviatura  -  IBM  PC  klaviaturasi  foydalanuvchi  tomonidan  ma’lumotlarni  va  boshqaruv 

buyruqlarini kompyuterga kiritishga moʻljallangan qurilmadir.  

37.  Sichqoncha va trekbol - Sichqoncha va trekbol kompyuterga axborotni kiritishning koordinatali 

qurilmalari hisoblanadi. Ular klaviaturaning oʻrnini toʻlaligicha almashtira olmaydi. Bu qurilmalar 

asosan ikki yoki uchta boshqaruv tugmachasiga ega. 

38.  Trekbol – «agʻdarilgan» sichqonchani eslatuvchi qurilmadir. Trekbolda uning korpusi emas, balki 

sharcha harakatga keltiriladi.  

---

39.  Shaxsiy  kompyuterlar  (SHK)  –  hammaboplik  va  qoʻllashda  universallik  talablarini 

qoniqtiruvchi, bir kishi foydalanadigan mikro EHMlardir. 

40.  Suyuq  kristalli  displeylar  (LCD  –  Liguid  Crystal  Display)-    faol  (aktiv)  va  sust  (passiv) 

matrisali  boʻladi.  Sust  matritsada  ekranning  har  bir  elementi  (piksel)  koordinatali  boshqaruvchi 

shaffof simlar kesishgan joyga etib keladi. 

41.  Faol  (aktiv)  matritsali  displey  -  ancha  murakkab  va  qimmat,  biroq  yaxshi  sifat  –  barqaror, 

kontrast va tiniq tasvir berilishini ta’minlaydi.  

42.  Portativ ishchi stansiyalar - qudratli va yirik koʻchma SHKlardir. 

43.  «Lap  Top»  turidagi  portativ  kompyuterlar  -  «diplomat»  hajmidagi  kichik  chemodanchalar 

koʻrinishida tayyorlanadi. 

44.  Elektron  yozuv  daftarchalari  (organizer  –  organayzerlar)  -  ixcham  kompyuterlarning  «eng 

engil sinfi»ga kiradi  (bu sinfga ulardan tashqari  kalkulyatorlar,  elektron tarjimonlar va boshqalar 

kiradi); ularning ogʻirligi 200 grammdan oshmaydi. 

45.  Printer – ma’lumotlarni qogʻozga chiqaruvchi qurilma. 

46.  Matrisali  printerlar-  printerning  yozish  kallagida  vertikal  tartibda  ignalar  joylashgan.  Kallak 

yozuv  satri  boʻylab  harakatlanadi  va  ignalar  kerakli  daqiqada  boʻyalgan  lenta  orqali  qogʻozga 

uriladi. 

47.  Purkovchi  printerda  -  tasvir  qogozga  maxsus  qurilma  orqali  purkaladigan  siyoh  tomchilaridan 

yuzaga keladi. 

48.  Lazerli  printerlar  -  matnlarni  bosmaxona  sifati  darajasiga  yaqin  darajada  chop  etishni 

ta’minlaydi. U ishlash nuqtai nazaridan nusxa koʻchiruvchi kseroksga yaqin. Bunda faqat bosuvchi 

baraban  kompyuter  buyrugʻi  yordamida  elektrlanadi.  Boʻyoq  donachalari  zarblanib  barabanga 

yopishadi va tasvir hosil boʻladi 

49.  Modem - telefon tarmogʻi orqali kompyuter bilan aloqa qilish imkonini beruvchi qurilmadir. 

50.  Faks-modem – bu, faksimil xabarlarni qabul qilish va joʻnatish imkonini beruvchi modemdir. 

51.  Skaner – kompyuterga  matn, rasm, slayd,  fotosurat koʻrinishida ifodalangan tasvirlar va boshqa 

grafik axborotlarni avtomatik ravishda kiritishga moʻljallangan qurilmadir. 

52.  Plotterlar  –  bu,  kompyuterdan  chiqarilayotgan  ma’lumotlarni  qogʻozda  rasm  yoki  grafik 

koʻrinishda tasvirlash imkonini beruvchi qurilmadir. 

53.  Bit – axborotning eng kichik birligi 

54.  Kompyuter xotirasi – bu, maxsus elektron yacheykalar toʻplami boʻlib, ularning har biri nol va 

birlar kombinasiyasidan iborat bir bit axborotni saqlay oladi. 

55.  Hardware - SHaxsiy kompyuterni tashkiliy qismi apparat ta’minoti deyiladi.  

56.  Software - SHaxsiy kompyuterni tashkiliy qismi dasturiy ta’minoti deyiladi. 

57.  Apparat ta’minoti – bu, birinchi navbatda kompyuterning asosiy texnik qismlari va qoʻshimcha 

(atrof) qurilmalaridir. 

58.  Dasturiy  ta’minot  -    kompyuterning  muhim  qismi  boʻlib,  u  ma’lumotlarga  ishlov  beruvchi 

dasturlar majmuasini va kompyuterni ishlatish uchun zarur boʻlgan hujjatlarni oʻz ichiga oladi