Глоссарий

Солиқлар классификацияси – солиқларнинг ундирилиш услуби, қўлланиладиган ставкаларнинг характери, солиқ имтиёзлари, солиққа тортиш манбаи ва объекти каби белгилар бўйича гуруҳларга ажратилиши (бўлиниши). Белгиланиш услубига кўра солиқлар тўғри (бевосита) ва эгри (билвосита) солиқларга бўлинади. Даромад солиғи, фойда солиғи, ресурс тўловлари ва мол-мулк солиғи кабилар тўғри (бевосита) солиқлардир. Эгри (билвосита) солиқлар хўжалик актлари ва айланмалари, молиявий операцияларни амалга оширишдан вужудга келади. Қўшилган қиймат солиғи, бож тўловлари, акцизлар, қимматбаҳо қоғозлар бўйича операциялардан олинадиган солиқ ва бошқалар ана шулар жумласидандир. Солиққа тортиш манбалари бўйича ҳам солиқлар гуруҳланади: ишлаб чиқариш харажатларининг (таннарх)нинг таркибига кирувчи, фойда (даромад)дан олинувчи ва бошқа солиқлар. Солиққа тортиш объектлари бўйича солиқлар классификация қилинганда улар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: мулк солиқлари, ресурс солиқлари (ер солиғи ҳам шу гуруҳга киради), даромад ёки фойда солиғи, ҳаракат солиқлари (хўжалик актлари, молиявий операциялар, реализация бўйича айланмалар, баъзи бир қолган солиқлар ва бир марталик йиғимлардан иборат бўлган солиқлар.
Солиқларнинг функциялари – шу иқтисодий категориянинг даромадларни қиймат жиҳатидан тақсимлаш ва қайта тақсимлаш инструменти сифатида ижтимоий мўлжалланганлигининг қай даражада амалга оширилаётганлигини кўрсатади. Солиқлар қуйидаги функцияларни бажаради: фискаль; тартибга солиш (рағбатлантириш).
Солиқларнинг фискаль функцияси – солиқларнинг энг асосий ижтимоий мўлжалланганлигини ўзида акс эттиради, давлатнинг молиявий натижаларини шакллантиради, унинг ўз функцияларини бажариши учун зарур бўлган ресурсларни бюджет тизими ва нобюджет фондларга тўплаш имконини беради.
Солиқларнинг тартибга солиш (рағбатлантириш) функцияси - молиявий (солиқ) механизм (и) орқали давлатнинг мамлакат ижтимоий ҳаётида фаол иштирок этишини таъминлайди. Бу функциянинг қуйидаги бир неча шакллари бўлиши мумкин: назорат; рағбатлантириш; тартибга солиш; такрор ишлаб чиқариш. Улар солиқ механизмининг самарадорлигини баҳолаш имконини беради, молиявий ресурсларнинг ҳаракати устидан назоратни таъминлайди, солиқ тизими ва бюджет сиёсатига ўзгартириш киритиш зарурлигини аниқлайди. Рағбатлантириш имтиёзлар, чеклашлар, чегирмалар, афзал кўриш тизими орқали амалга оширилади ва улар солиққа тортиш объектининг имтиёзларни шакллантириш белгилари билан узвий равишда боғлиқ бўлади, солиққа тортиш объектининг ўзгаришида, солиққа тортиладиган база (асос)нинг камайишида, солиқ ставкасининг пасайтирилишида ва шу кабиларда намоён бўлади. Такрор ишлаб чиқариш табиий ресурслардан фойдаланганлик учун тўловларда, йўл фондлари учун олинадиган солиқларда, минерал хом ашё базаларини такрор ишлаб чиқаришга мўлжалланган солиқларда намоён бўлади.