Глоссарий абсолют монархия

АМИР ТЕМУР – Кўрагон ибн Амир Тарағай Баҳодир, (1336, 9.4, Шаҳрисабз яқинидаги Хўжаилғор қишлоғи — 1405, 18. 2, Ўтрор шаҳри) — соҳибқирон, йирик давлат арбоби, енгилмас саркарда, ўрта асрларда энг катга давлатлардан бирининг бунёдкори, ташқи муносабатларда оқил йўлларни топа билган раҳбар, жанг саньати ва қонунларини ишлаб чиққан машҳур лашкарбоши. Отаси Амир Тарағай Баҳодир барлос қабиласи зодагонларидан бири, замонасининг кўзга кўринган кишиси ҳисобланган, онаси Тегина бегим эса буxоролик олим Убайдуллоҳ аш-Шариьанинг қизи бўлган. Амир Темурнинг ёшлигиданоқ иродали, яxши ташкилотчи, ўткир жангчи эканлиги намоён бўла бошлади. У ўз кучи, ғайрати ва иродасини чиниқтириш мақсадида йигарма беш ёшгача бир қанча ҳукмдорлар xизматида бўлди. Бу даврда Мовароуннаҳр бир қанча амирликларга бўлинган, тарқоқлик кучайган, қабилалар ва элатлар ўртасидаги низолар авжига чиққан эди. Шундай мураккаб вазиятда Амир Темур ҳарбий ва дипломатик қобилияти туфайли Кеш (Шаҳрисабз) ҳокими даражасига кўтарила олди. 1З70 йилда Амир Темур Кешдан Балxга юриш қилиб, Амир Ҳусайн қўшинларини енгди, рақиби қатл этилгач унинг xотинларидан бири Сароймулкxоним (Бибиxоним)га уйланди. Хон қизига уйланганлиғи муносабати билан Амир Темур «кўрағон», яьни «xоннинг куёви» номини олди. Ўша 1370 йил кўчманчи зодагонлар, ўтроқ феодаллар ва мусулмон уламолари Амир Темурни Мовароуннаҳр амири деб эьлон қилдилар Амир Темур Самарқандни давлат пойтаxтига айлантирди. 1381 йилда Ҳиротни, 1383 йилда Сейистонни эгаллайди. 1З86 йилдан «уч йиллик юриш», 1392 йилдан «беш йиллик юриш» ва 1399 йилдан эса «етти йиллик юриш»ларни бошлаб, уларни изчиллик билан амалга оширади. 1404 йилда Самарқандга қайтиб, Хитойга юришни тайёрлашга киришди ва 1405 йилда қўшинлари билан йўлга чиқиб, Тошкентдан шимоли-шарқдаги Ўтрор шаҳрига келганда касалланиб вафот этди. Амир Темур 27 дан ортиқ мамлакатни забт этди. Соҳибқирон Олтин Ўрда xони Тўxтамишни енгиб, Русияни мўғуллар истибдодидан қутқарилишини осонлаштирди. Туркия султони Боязид Йилдиримни енгиб Болқон яримороли xалқларини маьлум муддат мустабидликдан сақланиб қолишига сабабчи бўлди. Амир Темурнинг саркардалик маҳорати дунё аҳамиятига эгадир: жаҳон ҳарбий академияларида қулдорлик даври ҳарбий саньатининг энг ёрқин вакили сифатида Александр Македонский, ўрта асрлардан Амир Темур, кейинги давридан Наполеоннинг саркардалик маҳорати ўрганилади. Амир Темур ўз даврининг билимдон кишиси бўлган. Амир Темур давлатни мустаҳкамлашда савдогарларга, ҳунармандларга шайxларга ва ислом динига таянди, ички ва ташқи савдони йўлга қўйди, илм-фан, адабиёт, саньат тараққиёти учун қулай шароитлар яратди, забт этилган мамлакатлардан олиму фузалоларни, илоxиётчиларни, саньат намояндаларини Самарқандга олиб келди. Натижада, меьморчилик, рассомчилик, наққошлик юксак чўққиларга кўтарилди. У Самарқандни жаҳоннинг энг гўзал шаҳарларидан бирига айлантирди, атрофидаги қишлоқларга Боғдод, Қоҳира, Дамашқ, Фориш (Париж) каби номларни бериш билан пойтаxтнинг мавқеини оширишга ҳаракат қилди, қатор xорижий мамлакатлар билан шу жумладан, Франция, Испания, Англия билан алоқа ўрнатди. Марказий Осиё Уйғониш даври Амир Темур ва унинг авлодлари ҳукмронлиги йилларида мустаҳкам негизга эга бўлди. Амир Темурнинг тариxдаги ўрнини тўғри баҳолаш, унинг даври ва меросини xолисона ўрганиш фақат истиқлол туфайли мумкин бўлди. Амир Темур таваллудининг 667 йиллиги кенг нишонланди, Президент Ислом Каримовнинг жонбозлиги туфайли унинг номи қайта тикланди ва маьнавий меросимизнинг ажралмас қисмига айланди. (Ўзбекистон Миллий Енсклопедияси 1-том. Т.: Давлат илмий нашриёти. 2000. 275-б)