Globalization process and ethics problems

6 - mavzu. Ritorikaning uslublari, so‘z va xarakat birligi. 
Reja. 
1.
 
Notiqlik san’atida uslub va usul. 
2.
 
Nutqdagi xissky - tutyoniy xolatlar. 
3.
 
Nutqning psixologik madaniyati. 
4.
 
Notiqning ko‘rinishi, ko‘l harakati va yuzdagi mimika. 
 
Ritorika– ijtimoiy xayotning barcha jabxalari uchun xizmat qiladi. Buni hech kim 
inkor qila olmaydi. 
Nutq uslublari 
aloqaning maqsadga muvofiq so‘zlovchining so‘z 
boyliklaridan tanlab foydalanishi tufayli nutqning tarixan shakllangan ko‘rinishidir. Til 
boyliklarini tanlab ishlatishga qarab nutq ko‘rinishlari bir nescha turga ajratiladi. Ana 
shu hilma-hilik nutq usullari (stillar) deb ataladi. 
Usullar – u 
shunday qurolki undan 
to‘g‘ri  foydalana  olgan  notiq  juda  katta  muvoffaqiyatlarga  erishadi.  Nutq  tarixiy 
taraqqiyot protsessida, ong bilan birga, insonlarda til  vositasi bilan aloqa bog‘lash, 
bir-birlariga biror narsani aytish ehtiyoji tug‘ilishi natijasida paydo bo‘lgan. Nutq – 
tilning taraqqiyoti, tafakkur taraqqiysi bilan birga rivojlana boradi. O‘z nutqini to‘g‘ri 
tashkil eta bilish notiqlik san’atini egallashning  muhim shartlaridan biridir. Yaxshi
 
notiqning nutqi hamisha mazmunli, tushunarli, ifodali va ta’sirchan bo‘ladi. Nutqni 
to‘g‘ri  tashkil  eta  bilish  Buyuk  notiqlar  tajribasini  o‘rganishdan  tashqari  nutq 
madaniyatini uqib olishni talab etadi. Nutq madaniyati quyidagi ko‘rinishlarga ega: 
1.
 
Nutqning til madaniyati; 
2.
 
Nutqning psixologik madaniyati; 
3.
 
Nutqning aloqa madaniyati (kommunikatsiyasi) 
Nutq vositasi bilan aloqa bog‘lash insonning doimiy ehtiyoji bo‘lib, bu aloqa fikr 
olishuvga  xizmat  qiladi.  Notiq  nutqining  ta’sirchanligida  intonatsiyanint  ahamiyati 
katta. Notiq  tinglovchilarga tabiat  va  turmushdagi  biror  hodisaga,  narsaga  qiziqish 
paydo  qilish,  nutq  qaratilgan  predmetning  xususiyatlarini  ularga  to‘laligicha  etkaza 
bilish uchun nutqga talaffuzga alohida e’tibor berish lozim. 
Intonatsiya  stilistik  ahamiyatta  ham  egadir.  Jumladan,  intonatsiya 
odatdagi  va 
notiqlik  intonatsiyasiga 
bo‘linadi. 
Odatdagi  intonatsiya 
umumiy  xarakterga  ega 
bo‘lib,  kishilarning  bir  -  birlari  bilan  nutqiy  aloqalarida,  bir  -  birlarini  anglab 

---

85 
 
etishlarnda  ko‘llanilsa, 
notiqlik  intonatsiyasi 
notiq  nutqining  tinglovchilar  ongiga 
ta’sir etishida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. 
Nutqning til madaniyati lug‘at madaniyatini egallashni talab etadi. Bunda notiqning 
individual lug‘ati faol ravishda kengayib borishi, nutq so‘zlarining to‘g‘ri va ko‘chma 
ma’nolari  ahamiyatining  ortib  borishi  ko‘zda  tutiladi.  Sinonimlar,  omonimlar  va 
antonimlardan to‘g‘ri foydalanish, terminlar va ularni to‘g‘ri tadbiq eta bilish, chet el 
so‘zlari va qisqartirilgan, murakkab so‘zlarni bilish hamda ularni o‘z o‘rnida ishlatish 
lug‘at  madaniyatini  egallashning  muxim  shartidir.  Tilda  bo‘lgan  hamma  so‘zlarning 
jami 
lug‘at sostavi
 deb ataladi. Qaysi tilning lug‘at sostavi benihoya boy va hilma - hil 
bo‘lsa,  bu  til  rivojlangan  til  bo‘ladi.  Xar  bir  notiq  foydalanayotgan  va  foydalanishi 
mumkin  bo‘lgak  lug‘at  sostavi  qanchalik  boy  va  tarakkiy  qilgan  bo‘lsa,  uning 
individual lug‘ati va nutqi ham shunchalik boy va taraqqiy qilgan bo‘ladi. 
Og‘zaki  nutqning  stilistik  madaniyati  tinglovchilarga  ta’sir  etishning  ma’lum 
vositasidir. Odatdagi nutqlar : 
-
 
So‘zlashuv uslubi 
-
 
Ilmiy uslub  
-
 
Badiy uslub  
-
 
Rasmiy uslub 
-
 
Publistik uslub  
 orqali auditoriyaga yetkaziladi.