Globalization process and ethics problems



Download 2,32 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/139
Sana18.01.2022
Hajmi2,32 Mb.
#391252
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   139
Bog'liq
Ritorika

grammatik
  ma’no  odatda  ko‘plik  ma’nosini 
ifodalaydi; 
mashina-mashina qovun tushurdik. 
Takrorining ikkinchi turi 
badiiy takror
 
turli hil ma’nolarni ifodalaydi; 
Tong Yaqin, tong Yaqin, oppoq tong Yaqin. 
Yoki 
Ko‘m ko‘k, ko‘m ko‘k, 
ko‘m kuk ko‘klam quyoshidan ko‘kargan qirlar ko‘m ko‘k.
 
Fonema  grekcha  "Pxonema"  so‘zidan  olingan  bo‘lib  -  nutq  tovushi  degan 
manoni anglatadi xar bir tilda fonemalarni ma’lum miqdori mavjud. O‘zbek tilida 31 
ta fonema bor. (6 unli 25 ta undosh) Fonemani tovushdan farqlamoq kerak. Fonema 
so‘zi ma’nosini farqlash uchun xizmat qiluvchi tildir. 
Sinonim so‘zi grekcha 
"Sinonimos" 
so‘zidan olingan bo‘lib bir nomli degan 
ma’noni anglatadi. Sinonim so‘zlar nutqning ta’sirli bo’lishiga yordam beradi. Shakli 
xar-qil bo‘lsa ham, ma’nosi bir-biriga Yaqin so‘zlar sinonim so‘zlar deyiladi. 
Qarama-qarshi manoli so‘zlar antonim so‘zlar deyiladi. Antonim so‘zi grekcha 
anti (zid, qarama - qarshi) va onim (nom) so‘zlaridan tuzilgandir. 
Odatda u yoki bu tilning boyligi gapirilganda asosan shu tildagi so‘zlar ko‘zda 
tutiladi. Tilda so‘z miqdori qancha ko‘p bo‘lsa o‘sha tilni boy til tarzida talqin qilish 
keng tarqalgan. Bu talqin ma’lum ma’noda tug‘ridir. Chunki tildagi so‘z mikdori til 
boyligining  ta’minlovchi  asosiy  omillarlan  biri  bo‘lsa,  til  boyligi  shu  bilangina 
cheklanmaydi.  Bu  o‘rinda  albatta  o‘zbek  tilining  sinonimlarga  fraziologizmlarga 
nihoyatda  boy  ekanligi  ular  ma’nolarining  shuningdek,  umuman  o‘zbek  tilidagi 
so‘zlarning ko‘p manolilik darajasi nihoyatda yuqori ekanligi ham hisobga olinadi. 


54 
 
Ma’lum  xududdagina  ishlatilib,  faqat shu erda yashovchi kishilarga  tushunarli 
bo‘lgan so‘zlar 
 
Shevaga 
hos so‘zlardir.  
Yozuvchilar  badiiy  asarlarida  qaxramonlarning  qaerlik  ekanligini,  tilidagi 
xususiyatlarini ko‘rsatish uchun ularning nutqida ba’zan   Shevaga  hos  ko‘shimcha 
va so‘zlarni ishlatadilar. O‘zbek tilining maxalliy  Shevalari  ko‘p.  Ba’zan  bir 
tushunchaning o‘zi maxalliy  
Shevalarda  xar-hil  so‘z  bilan  ifodalaniladi.  M: 
Narvon 
– (Toshkentda) 
Shoti 
– (Farg‘onada), 
Zangi 
– (O‘rganchda)  
Nutq  mavjud  ifoda  vositalaridan  foydalangan  xolda  mavjudlikka 
(xaqiqatga) 
aylangan fikrdir. Nutq a’zolarining harakati jarayonida paydo bo‘ladi. Ruhiy hodisa 
bo‘lgan tilning ifoda vositalari nutq ixtiyoriga o‘tgach xaqiqatga aylanadi. 
Til boyligi deganda nimani tushunmok kerak? Odatda u yoki bu tilning boyligi 
gapirilganda asosan shu tildagi so‘zlar ko‘zda tutiladi. Tilda so‘z mikdori qancha ko‘p 
bo‘lsa  O‘sha tilni boy til tarzida talqin qilish keng tarqalgan. Bu talqin ma’lum ma’noda 
to‘g‘ridir. Chunki tildagi so‘z mikdori til boyligining ta’minlovchi asosiy omillardan 
hisoblanadi.  Bu  o‘rinda  albatta  o‘zbek  tilining  sinonimlarga,  fraznologizmlarga 
nihoyatda  boy  ekanligi  ular  ma’nolarining  shuningdek,  umuman  o‘zbek  tilidagi 
so‘zlarning ko‘p ma’nolilik darajasi nihoyatda yuqori ekanligi ham hisobga olinadi. 
Insonning  nutqiy  ko‘rinishi  uch  turda  namoyon  bo‘ladi.  So‘zlash  deyilganda 
so‘zlovchiga ma’lumot, maslaxat berish, buyurish Bular: 
so‘zlash, mutolaa va eshitish. 
o‘ziga  nomalum  bo‘lgan  narsalar  haqida  so‘rash  anglashilali.  So‘zlanganda 
so‘zlovchining bilimi, madaniyati, odobi yuzaga chiqadi. 
So‘zlash manologik va diologik ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Monologik nutqda 
bir  kishining  mulohazalari  qarshi  savollarsiz  yoki  javoblarsiz  yuzaga  chiqadi. 
Suhbatdosh tomonidan bulinmaydi. Diolog nutqda Muloqot qiluvchi navbat bilan goh 
tinglovchi, goh so‘zlovchi bo‘lib turadi. 
Ma’lumki,  nutq  og‘zaki  va  yozma  ko‘rinishga  ega.  Og‘zaki  nutq  gapirib 
turgan vaqt birligidagina mavjud bo‘lib, bu jarayon tugashi bilan nutq ham tugaydi. 
Og‘zaki nutq tezkorlik bilan amalga oshadi. Tushunchalar bilan "uning libosi" 
bo‘lgan so‘z birgalikda "yashin tezligida" tilga kela boshlaydi. 
Og‘zaki nutqda so‘z birikmalari va gaplarning modellari aytilmoqchi fikrlarga 


55 
 
monand  xolda  tezkorlik  bilan tanlanadi. Gap  qurilishini,  modellarni aql nazorat qilib 
boradi. Fikrni aytganlarini xotirada ushlab turgan xolda rivojlantirishga to‘g‘ri keladi. 
Og‘zaki nutq taxrir imkoniyatidan maxrum. U qanday shaqlda borlikka kelgan 
bo‘lsa shundayligicha tinglovchiga havola qilinadi. 
Og‘zaki nutqda odatda, muloqot uchun eng zarur narsalarnigina zuxur etiladi. 
Bu  bir  tomondan  vaqt  iqtisodi  bilan  ikkinchidan  nutq  kuchini  tejash  bilan  bog‘liq. 
Shunga  ko‘ra  unda  uzundan  -  uzoq  kirish,  keng  izohlar  ham  uchraydi.  Ayniqsa, 
hodisalarning  narsalarning  o‘zaro  bog‘liqlik  darajalari,  ularning  tinglovchi  va 
so‘zlovchiga ravshanligi darajasi hisobga olinadi. 
Og‘zaki nutq so‘z boyligi jixatidan  yozma nutqka nisbatan ancha kambag‘al 
bo‘ladi. Unda bir hil so‘zlar, bir hil Shakllar bir qadar ko‘proq takrorlanadi, bu xol til 
vositalarini tanlash qiyinchiliklari bilan bog‘liqdir. 
Og‘zaki so‘zlovchining faol nutqiy harakati tuxtam (pauza), ohang, urg‘u, turli-xil 
imo-ishoralar asosida tinglovchiga etib boradi.
 
To‘xtam - 
ovozning vaqtincha to‘xtashi bo‘lib, bu davrda nutq a’zolari to‘xtaydi, 
nutq  oqimi  uziladi.  To‘xtam  davrida  nafas  olinadi  va  nutqning  navbatdagi  qismini 
talaffuz  qilishga  xozirlik  ko‘riladi.  To‘xtamdan  turli  maqsadlarda  foydalaniladi. 
Nutqning  bir  nafas  tugaguncha  aytilgan  qismidan  so‘ng  Yangi  nafas  olish  uchun 
qilingan tuxtalish, nafasni rostlash to‘xtami deyiladi. Nafas rostlash tuxtamida o‘pkaga 
xavo  to‘ldirilib  olinadi.  Bunday  to‘xtamdan  radio-televideniya  suxandonlari  yaxshi 
foydalanadilar. 
Yozma nutq
 og‘zaki nutqdan quydagi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Nutqni 
yozayotgan muallif vaqt jixatdan bemalol fikrlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. U o‘z 
nutq  qismlarini  va  butun  nutqni  qayta  -qayta  taxrir  qilish,  fikr  uchun  eng  mos 
imkoniyatlarni  tanlashi,  gap  tuzilishini  ko‘paytirishi  mumkin.  Shuning  uchun  ham 
yozma nutq og‘zaki nutqdan ravondir. 
Kishilarning  nutqiy  faoliyati  monolog,  diolog,  polilog  ko‘rinishda  amalga 
oshadi.   
Monolog 
- so‘zlovchining o‘ziga yoki tinglovchiga qaratilgan nutqidir. Monolog 
nutqda  so‘zlovchi  o‘ziga  ma’lum  bo‘lgan  voqea-hodisalar,  o‘z  ichki  kechinmalari 


56 
 
haqida ma’lumot beradi. 
Ichki monolog adabiyotda ko‘llaniluvchi uslubiy usullardan biridir. Bu usul yuz 
bergan  aniq  voqealarni,  ularning  zamirida  qaxramon  ichki  kechinmalarida  paydo 
bo‘lgan  fikrlar  sifatida  bayon  etish  imkonini  beradi.Ichki  monolog  so‘zlovchining 
ichki nutqidir. 
Tashqi  monolog  so‘zlovchining  tashqi  nutqidir.  Unda  til  imkoniyatlari 
harakatga keladi.  
So‘zlovchining  ichki  xis-tuyg‘ulari, ruhiy  kechinmalarini  ifodalovchi tashki 
nutq 
lirik  monolog 
deyiladi.  Lirik  monologda  shaxsning  orzu  umidlari,  tashqi 
dunyodan  olgan  ta’ssurotlari,  kelajak  rejalari  aks  etadi.  So‘zlovchining  yuz  bergan 
voqea-hodisalar  haqida  xikoya  qilib  berishi 
xabar  monologi 
hisoblanadi.  Xabar 
monologi xikoyachilik, qissachilikda ko‘proq ko‘llaniladi. 
So‘z  bo‘g‘inlaridan  birning  boshqalariga  nisbatan  kuchliroq  ovoz  bilan 
aytilishi  urg‘u  deyiladi. 
So‘zning  urg‘u  tushgan  bo‘g‘ini  urg‘uli  bo‘g‘in,  qolganlari 
urg‘usiz  bo‘g‘in  deyiladi.  O‘zbek  tilida  ypg‘y  asosan  so‘zning  oxirgi  bo‘g‘iniga 
tushadi. So‘zlarga ko‘shimcha kushilsa urg‘u ham kuchayadi. 
Diolog  nutq  shakllaridan  biri  bo‘lib,  unda  xar-bir  fikr  to‘g‘ridan  to‘g‘ri 
suhbatdoshga  karatilgan  bo‘ladi.  Diolog  nutqning  sintaktik  qurilishi  monologik 
nutqka  qaraganda  sodda  tuziladi. 
Dialog  deganda  ikki  va  undan  ortiq  kishilarning 
o‘zaro suhbati  tushuniladi. 
Diologda  xar  bir  shaxsning  gapi  xat  boshidan  tire  kuyib 
yoziladi. 
Imo-ishora 
deb, nutq jarayonida ixtiyorsiz ravishda namoyon bo‘ladigan ko‘l 
va gavda harakatlariga aytiladi. Imo-ishoralar yordamida fikr bildiriladi. 
Nutqning quyidagi turlari   mavjud bular: 
1.
 

Download 2,32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   139




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish