Giyalari univ rsit ti urganch filiali

III. M HNAT MUHOFAZASI VA T XNIKA XAVFSIZLIGI
3.1. Yong’inni nazorat qilish, o’chirish usullari va texnik
vositalari
O’tni o’chirish deganda, yonish uchun zarur bo’lgan uchta omilning
birini bartaraf etish yo’lida qilinadigan harakat tushuniladi. Ya’ni yonishni
to’xtatish uchun quyidagi harakatlarni bajarish kerak bo’ladi:
-yong’in hududiga kislorodni kirish yo’lini to’sish yoki yonuvchi
moddani miqdorini kamaytirish, ya’ni to’siq qo’yish;
-yonuvchi manba hududini yoki yonayotgan moddaning haroratini
issiqlikni yutadigan, ammo o’zi yonmaydigan sovutgich moddalar
yordamida keskin pasaytirish, sovutish;
-yonuvchi suyuq moddalarni o’tda yonmaydigan moddalar (gaz yoki
suv) bilan suyultirish.
O’tni o’chirish uchun ishlatiladigan, olovda yonmaydigan turli xildagi
moddalar, jumladan suv, inert gazlardan karbon ikki oksidi, azot, argon, suv
bug’lari, kimyoviy ko’piklar, geterogen kukunlar, galogen karbovodorod
sovutgichlari va ularni uzatib beruvchi uskunalar va boshqalar o’t o’chirish
vositalari bo’lib xizmat qiladi.
Bugungi kunda o’t o’chirish vositasi sifatida yong’inni o’chirishda
eng ko’p ishlatiladigani suv hisoblanadi. Suvdagi o’tni o’chirish
xususiyatlari, uni yuqori darajadagi issiqlikni yutuvchanligi (issiqlikni yutish
qobiliyati 2260kDj/kg), yuqori haroratga chidamliligi va bug’langanda
hajmini 1700 marotaba ko’payib ketishi bilan belgilanadi. Suv o’t
o’chirishda eng qulay vositalardan hisoblanadi, chunki unda bir vaqtni
o’zida 3 ta xislat, ya’ni sovutish, suyultirish va to’sish xususiyatlari mavjud.

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 88
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Yong’inni o’chirishda suv va ko’pik moddalarini ishlatish mumkin
bo’lmagan holatlarda o’t o’chirish vositasi sifatida yonmaydigan gazlardan
keng foydalaniladi. Bunday gazlarga azot, karbon ikki oksidi, argon,
brometil, xlorbrommetan va boshqalar misol bo’ladi.
Bu gazlar havodagi kislorodni yonishga yordam bera olmaydigan
darajagacha suyultirish yoki uni yonuvchi muhitdan (yopiq hajmda) siqib
chiqarish maqsadida ishlatiladi. Masalan, shu maqsadda eng ko’p
ishlatiladigan karbonat angidridi (CO
2
) havodan 1,5 barobar og’ir
bo’lganligi sababli, pol sathidagi yonuvchi hajmni sovutish bilan birga unga
keladigan kislorod yo’lini to’sish evaziga, yong’inni tez o’chirish imkonini
beradi. 1litr suyuq karbonat angidridi, balondan ochiq havoga chiqarilganda
uning hajmi 506 litrga ko’payadi. Bu degani yopiq hajmdagi yonuvchi
manbaga tashqaridan kislorodni kirib kelishiga mutlaqo imkon qolmaydi.
Odatda, CO
2
 suyuq yoki gaz holatida 2 litrdan 80 litrgacha hajmdagi har xil
po’lat balonlarda 3430kPa bosimda saqlanadi (3.1-rasm). Gazni o’t o’chirish
uchun qo’llashda balonlarda o’rnatilgan, maxsus og’zi kengaytirilgan
karnaycha orqali uzatiladi. Undan chiqayotgan gaz oppoq parcha-parcha
qorsimon ko’rinishda bo’lib, karnaychadan otilib chiqish paytida harorati -
80
o
C ga yaqin bo’ladi. Shu boisdan ularni ishlatishda xavfsizlik nuqtai
nazaridan qo’lqop kiyilishi zarur hisoblanadi.
Karbonat angidridi to’ldirilgan gaz balonlarini xavfsizlik holati ular
saqlanayotgan muhitning haroratiga bog’liq bo’ladi. Muhitning harorati
ko’tarilgan sari, balondagi suyuq karbonat angidridi gaz holatiga aylana
boshlaydi, natijada balondagi bosim ko’tarilib portlash xavfi yuzaga keladi.
Bunday xavfni oldini olish uchun barcha o’t o’chirish balonlari suyuq gaz
bilan faqat 75% hajmida to’ldiriladi va ularning hammasi himoya pardalari
(membranalar) bilan ta’minlangan bo’ladi.

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 89
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Birlamchi o’t o’chirish vositalari ichida eng ko’p ishlatiladigan vosita,
bu qo’lda ishlatiladigan o’t o’chirgichlardir. yong’inni dastlabki davrida
bunday o’t o’chirgich vositalarni ahamiyati juda katta. Qo’lda ishlatiladigan
birlamchi o’t o’chirish vositalari kimyoviy ko’pikli, gazli va kukunli turlarga
bo’linadi va ularni og’irligi 20kg dan oshmasligi kerak. O’t o’chiruvchi
vosita sifatida karbon ikki oksidi (suyuq holatda), tarkibida brom aralashgan
aerozollar va poroshoklar ishlatiladi.
Kukunli o’t o’chirgich 
-10 vositasining ish uslubi maxsus
balondagi siqilgan havo yordamida o’t o’chirgich korpusida joylashgan
kukunni purkab chiqarishga asoslangandir. Bunday o’t o’chirgich vositalari
ishqorli metallar ishtirokida sodir bo’lgan yong’inlarni, shuningdek
avtomobil motori va elektr tarmog’iga ulangan holda yonayotgan
dastgohlarni o’chirishda qo’llaniladi va bitta  
-10 yordamida 0,25m
2
yuzadagi yong’inni o’chirish mumkin. Uning ishlash muddati 45-80
soniyaga yetadi (3.2-rasm). Bu toifadagi o’t o’chirgichlarda ishlatiladigan
kukun namunalari natriy gidrokarbonat, alyuminiy va magniy moddalari
aralashmasidan tarkib topgan bo’lib, olovni o’chirish uchun kukunni
yonayotgan yuzaga purkash kifoya qiladi.
3.1-rasm. CO
2
gazi
to’ldirilgano’chirgichlar.
qo’lda
ishlatiladigan-
-2, 
-2A, 
-5, O -
5MM, O -8 rusumli o’t o’chirgichlarni
3.2-rasm. Kukunli o’t o’chirgichlar.
ko’chma aravachali O -50(3); qo’lda
ishlatiladigan O -5, O -2 va O -3
rusumdagi kukunli o’t o’chirgichlar.

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 90
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
tashqi ko’rinishlari
Bugungi kunda xalq xo’jaligida keng qo’llaniladigan birlamchi o’t
o’chirgichlardan kimyoviy ko’pikli OX -10 va havoli ko’pikda ishlaydigan
-10 rusumli vositalar hisoblanadi (3.3-rasm).