Giyalari univ rsit ti urganch filiali

1.2. Axborotlarni uzatish tizimining tuzilishi

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 22
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Raqamli kanallarda uzatgich chiqishida va qabul qilgich kirishida struktura
parametriga ko’ra diskret signallar ishlatiladi. Ularda ma’lumotlar uzatish uchun
sinxronizatsiyalovchi kodlar, analog signallarni uzatish uchun esa impuls kodli
modulyatsiya qo’llaniladi.
Diskret kanal deganda diskret signalni uzatishni ta’minlovchi texnik
qurilmalar majmuasi tushiniladi. Ko’p ma’lumot uzatish tizimlarida diskret
kanal o’z ichiga uzluksiz aloqa kanalni qabul qiladi. Uzluksiz aloqa kanali
asosiy tavsiflari quyidagilardir:
•
amplituda-chastota tavsifi;
•
o’tkazish polosasi;
•
so’nish;
•
xalaqitbardoshlik;
•
shovqinlar;
•
o’tkazish qobiliyati;
•
ma’lumotlar uzatish ishonchliligi;
•
narxi.
Diskret kanal turlari- sinxron va asinxron diskret kanallar bo’lishi mumkin.
 
Sinxrondiskret kanallarda har bir birlik element kiritilishi aniq belgilangan
vaqt momenti bajaradi va ular faqat izoxron signal uzatishga mo’ljallangan.
Asinxron kanal bo’ylab ixtiyoriy turdagi signal-izoxron, anizoxron
signallarni uzatish mumkin, shu sababli ular «tiniq» nomini olganlar. Sinxron
kanallar esa “tiniq emas”.
Diskret kanal axborot uzatish tezligi bilan tavsiflanadi vabit/s da
o’lchanadi. Diskret kanalning boshqa harakteristikasi - telegraflash tezligi V dir.
Aloqa kanallarining diskret ma’lumot uzatishi uchun yaroqliligi birinchi
navbatda uning chastota harakteristikasi, aynan amplituda – chastota
harakteristikasi (AChX) va faza – chastota harakteristikalari (FChX) bilan
baxolanadi.

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 23
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
- AChX – kanaldagi qoldiq so’nishni chastotaga bog’liqligini ifodalaydi.
AChX ning notekisligi kanal chiqishida aylanishni xosil qiladi.
- FChX – doimiy kanalning fazasini chastotaga bog’liqligini ifodalaydi.
Signallarning buzilish sababi, harakteristikalarning nochiziqligi, fazaning
titrashi, akslanishi, tashuvchi chastotalarning surilishi va to’sqinlarning
mavjudligidir.
1. Additiv:
- fluktuatsion;
- garmonik;
- impulsli.
2. Multiplikativ:
- kontaktlarning buzilishi;
- operator xatolari;
- chastota surilishi;
- qoldiq so’nishning o’zgarishi;
- faza sakrashi.
Raqamli aloqa kanallarida quyidagi signallar mavjud:
Uzluksiz vaqtning uzluksiz signali.
Diskret vaqtning uzluksiz signali.
Uzluksiz vaqtning diskret signali.
Diskret vaqtning diskret signali.
Xabarning qanday ko'rinishda ekanligiga va signal tashuvchining
parametrlariga qarab xabarlar ketma-ketligi diskret kanalga yoki ma'lumotlar
o'zatuvchi kanalga kelib tushadi. Diskret kanal aloqa kanali va signal xosil
qiluvchi qurilmalardan tashkil topgan. Signal xosil qiluvchi (SHQ) qurilmalarda
ma'lumot signallari elektr aloqa kanallari orqali o'zatilishi uchun mos shaklga
keltiriladi va diskret signallarning parametrlari bilan aloqa kanallari bilan aloqa
kanallari parametrlarini moslashtiradi. Shu bilan birga qabul qismida qayta xosil
qilish (oldingi xolatiga qaytarish) ni amalga oshiradi. Diskret kanal va
xatolardan himoyalovchi qurilmalar majmuasi ma'lumot uzatish kanalini tashkil
qiladi. Xatolardan himoyalovchi qurilmalar, to'sqinlar natijasida ma'lumot
signallarida sodir bo'ladigan xatolar sonini kamaytirish uchun ishlatiladi.

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 24
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
1-3rasm. Axborotlarni uzatish tizimining struktura sxemasi
Aloqa liniyasi umumiy holda fizik muhitdan tashkil topgan bo’lib, u
bo’yicha ma’lumotlar uzatish apparaturasi va oraliq apparaturalarning elektrik
axborot signallari uzatiladi. Aloqa liniyasi terminining sinonimi (line) aloqa
kanalining termini (channel) hisoblanadi.
Ma’lumotlar uzatishning fizik muhiti (medium) bu kabel bo’lib, ya’ni
o’tkazgichlar to’plami va himoya qobiqlari va birlashtiruvchi razyomlar hamda
yer atmosferasi yoki fazo kengliklarini (ular orqali elektromagnit to’lqinlar
tarqaladi) tushuniladi.
Ma’lumotlarni uzatish muhitiga bog’liq holda aloqa liniyasi quyidagilarga
bo’linadi.
1.4-rasm. Aloqa liniyasi turlari.

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 25
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
O’tkazgichli (havo orqali).
Kabelli (mis va tolali optik).
Yer usti va yo’ldoshli aloqa radiokanallari.
O’tkazgichli (havo orqali) aloqa liniyalari bular hech qanday
izolyatsiyalovchi yoki ekranlovchi to’qimalarsiz ustunlarga tortilgan va havoda
osig’lik o’tkazgichlardir. Bundan aloqa liniyalaridan an’ana bo’yicha telefon
yoki telegraf signallari uzatiladi, lekin boshqa imkoniyatlar yo’q bo’lganda
ushbu liniyalar kompyuterlima’lummotlarni uzatish uchun ham ishlatiladi.
Ushbu liniyalarning tezkorlik sifatlari va halaqitlardan himoyalanganligi yaxshi
hisoblanadi. Bugungi kunda o’tkazgich liniyalari kabelli liniyalar evaziga siqib
chiqarilmoqda.
Kabelli liniyalar yetarlicha murakkab konstruksiyaga ega. Kabellar
o’tkazgichlardan, bir nechta izolyatsiya qatlamlaridan Tashkil topgan bo’ladi va
ularga: elektrik, eletromagnit, mehanik hada iqlimga hos izolyatsiyalar misol
bo’la oladi. Bundan tashqari kabel razyomlar bilan jihozlangan bo’lib, ular
ulashlarni tez bajarilishiga yordam beradi. Kompyuter tarmoqlarida kabellarning
asosan uch turi ishlatiladi: o’ralgan mis o’tkazgichli, koaksial kabellar va tolali
optik kabellar.
Kompyuter tarmoqlarida bugungi kunda amaliyotda yuqorida bayon
qilingan ma’lumotlar uzatishning fizik muhitlarining hamma turlari qo’llaniladi.
Biroq eng istiqbollisi tolali optik turi hisoblanadi. Ularda bugungi kunda yirik
hududiy magistral tarmoqlar hamda yuqori tezlikli lokal aloqa liniyalari
qurilmoqda. O’ralgan juftlik ham ommabop hisoblanib, unda ham a’lo sifat va
narx hamda montajning soddaligi bilan tavsiflanadi. O’ralgan juftlik yordamida
odatda tarmoqningoxirgi abonentlari ulanib ular konsentratordan 100m gacha
bo’lgan masofada juda ishonchli faoliyat ko’rsatadi.
Biroq aloqa liniyasining o’tkazish qobiliyati to’g’risida uning uchun fizik
sathdagi protokolini aniqlanmaguncha gapirish mumkin emas. Aynan shunday

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 26
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
hollarda qachonki ko’pchilik protokolinilar ichidan ushbu liniya uchun qaysi
birini tanlash masalasi tursa, liniyaning qolgan tavsifalri juda muhim
hisoblanadi.
 Bularga o’tkazish yo’lagi, kesishish halaqitlari, halaqitbardoshlik va
boshqa tavsiflar.
Aloqa liniyasining tavsiflarini aniqlash uchun ko’proq uning ba’zi etalon
ta’sirlarga javobini tahlil qilish qo’llaniladi. Bunday yondashuv istalgan tabiatda
aloqa liniyasi tavsiflarini yetarli darajada sodda va bir turda aniqlashga imkon
beradi. Bunda murakkab nazariy tadqiqotlar talab qilinmaydi. Liniya javobini
tadqiq qilish uchun ko’pchilik hollarda har xil chastotali sinusoidal signallar
ishlatilib bular etalon signallar sifatida ishlatiladi. Bu shuning bilan
bog’langanki, ushbu turdagi signallar texnikada tez-tez uchraydi va ularning
yordamida vaqtning istalgan funksiyasini tasavvur qilish mumkin-tovush
tebranishining uzluksiz jarayoniniva kompyuter tomonidangeneratsiyalanadigan
to’g’ri burchakli impulslarni
Aloqa liniyalarining sinusoidal signallarning buzilish darajasi amplituda-
chastota tavsifi, o’tkazish yo’lagi va aniq bir chastotadagi so’nishi kabi tavsiflar
yordamida baholanadi.
Amplituda-chastota tavsifi sinusoidaning amplitudasi aloqa liniyasining
chiqishida uning kirishdagiga qaraganda uzatilayotgan signalning mumkin
bo’lgan hamma chastotalarida qanday so’nishini ko’rsatadi.
1.5-rasm. Amplituda-chastotali tasnif.

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 27
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Ushbu tavsifda amplituda o’rniga tez-tez signalning quvvat degan
parametri ishlatiladi. Real liniyaning amplituda-chastota tavsifini bilish amalda
istalgan kirish signali uchun chiqish signalining shaklini aniqlashga imkon
beradi.
Buning uchun kirish signalining spektrini toppish, uning tashkil etuvchilar
garmonikasini amplitudalarini mos holda amplituda-chastota tavsifi bilan
o’zgartitish zarur, undan keyin esa o’zgartirilgan garmonikalarni qo’shib chiqish
signalining shaklini topish mumkin. Aloqa liniyasining amplituda-chastota
tavsifi bergan axborotning to’liqligiga qaramasdan uning ishlatilishi shunday
holat bilan qiyinlashadiki uni olish g’oyatda qiyin. Axir buning uchun liniyani
etalon sinusoidalar bilan butun chastotalar diapazoni bo’yicha noldan qanaqa bir
maksimal qiymatgacha (bular kirish signallarida uchrashi mumkin) testdan
o’tkazish kerak. Bunda kirish sinusoidani chastotasini uncha katta bo’lmagan
qadam bilan o’zgartirish zarur. Bundan tajribalar soni juda katta bo’lishi
ko’rinadi.
 Shuning uchun amaliyotda amplituda-chastota tavsifi o’rniga boshqa
soddaroq tavsiflar – o’tkazish yo’lagi va so’nish tavsiflari qo’llaniladi.
O’tkazish yo’lagi (bandwidth) – bu uzluksiz chastotalar diapazoni bo’lib,
uning uchun chiqish signalining amplitudasi kirish signalining amplitudasiga
nisbati oldindan berilgan chegaradan oshadi, odatda 0.5ga. Ya’ni o’tkazish
yo’lagi sinusoidal signalning chastotalar diapazonini aniqlaydi.
O’tkazish qobiliyati (throughput)aloqa liniyasi bo’ylab ma’lumotlarning
mumkin bo’lgan maksimal uzatish tezligini tavsiflaydi. O’tkazish qobiliyati
sekundga bitlarda (Bit/s), hamda karrali birliklarda, sekundga kilobit (Kbit/s),
Megabit (Mbit/s), Gegebit(Gbit/s) va h.k.larda o’lchanadi.
Aloqa liniyasining o’tkazish qobiliyati nafaqat uning amplituda-chastota
tavsifi kabi tavsifiga balki uzatilayotgan signallar spektrlariga ham bog’liq. Agar
signallarning ahamiyatli garmonikalari (ya’ni shunday garmonikalarki ularning

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 28
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
amplitudalari natijalovchi signalga asosiy hissani kiritadilar) liniyaning
o’tkazish yo’lagiga tushadilar. U holda bunday signal ushbu aloqa liniyasidan
yaxshi uzatiladi va qabul qilgich uzatgichdan liniyaga uzatilgan axborotni to’g’ri
tanib oladi. Agar ahamiyatli garmonikalar aloqa liniyasining o’tkazish
yo’lagining chegarasidan chiqsa, u holda signal muhim darajada buziladi va
qabul qilgich axborotni tanib olishida xatolashishi mumkin. Demak,axborot
berilgan o’tkazish qobiliyatida uzatila olmaydi.
1.6-rasm. Aloqa liniyasining o’tkazish yo’lagi va signal spektri o’rtasidagi
moslik.
Diskret axborotni signallar ko’rinishida aloqa liniyasi berilishini taqdim
qilish usulini tanlash fizik yoki chiziqli kodlash deyiladi.
Kodlashni tanlash usulidan signallarning spektrlari va mos ravishda
liniyaning o’tkazish qobiliyatiga bog’liq. Shunday qilib, bir turdagi kodlash
usuli uchun liniya bitta o’tkazish qobiliyatini, boshqasi uchun esa – boshqa
o’tkazish qobiliyatiga ega bo’lishi mumkin. Masalan, 3-toifali eshilgan juftlik
fizik sathdagi 10 Base-T standart kodlash usulida ma’lumotlarni 10 Mbit/s

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 29
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
o’tkazish qobiliyatida uzatishi va 100 Base-T4 kodlash usulida 33 Mbit/s
o’tkazish qobiliyatida uzatishi mumkin.
Axborot nazariyasi aytadiki, qabul qilinayotgan signalning har qanday
farqlanadigan va oldindan aytib bo’lmaydigan o’zgarishlari o’zida axborotni
tashiydi. Bunga mos holda sinusoidani qabul qilish, unda amplituda faza va
chastotalar o’zgarmasdan qolsa, axborot tashilmaydi, signalning o’zgarishi sodir
bo’lsa ham, biroq yaxshi vaholanki bashoratlash hisoblanadi. Shunga o’xshash
kompyuterning taktli shinasidagi impulslar o’rnida axborot tashimaydi. Chunki
ularning o’zgarishi ham vaqt bo’yicha doimiy. Ma’lumotlar shinasidagi
impuslarni esa, oldindan bashoratlash mumkin emas. Shuning uchun, ular
axborotni alohida bloklari yoki qurilmalari orqali olib o’tadi.
Kodlashning ko’pchilik turlari davriy signalning biror-bir parametrini,
chastotasini, amplitudasini va fazasini yoki impulslar ketma-ketligi
potensialining belgisini o’zgartirishni qo’llaydi. Parametrlari o’zgaradigan
davriy signal eltuvchi signal yoki eltuvchi chastotadeyiladi, qachonki bunday
signal sifatida sinusoida ishlatilsa.
Agar signal shunday o’zgarsaki, uning faqat ikkita holatini farqlash
mumkin bo’lsa, u holda uning o’zgarishi axborot birligining kichik qiymati-
bitga mos bo’ladi. Agar signal ikkitadan oritq farqlanuvchi holatlarga ega bo’lsa,
u holda uning o’zgarishi bir nechta bit axborotni olib boradi.
Eltuvchi davriy signal axborot parametrining sekunddagi o’zgarishlar soni
bodlarda (baud)o’lchanadi.
Axborot signalining qo’shni o’zgarishlari orasidagivaqt davri uzatgichning
ishchi takti deyiladi.
Kanalning sekunddagi bitlar hisobidagi o’tkazish qobiliyati umumiy
holatda bod soni bilan mos tushmaydi. U bod sonidan yuqori yoki kam bo’lishi
mumkin va bu munosabat kodlash usuliga bog’liq. Agar signal ikkita farqlanish
holatidan ko’proq bo’lsa, u holda o’tkazish qobiliyati sekundda bitlar bodga

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 30
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
qaraganda yuqori bo’ladi. Masalan, agar axborot parametrlari bo’lib
sinusoidaning fazasi va amplitudasi hisoblansa, bunda faza 4 ta holat bilan
farqlanadi. 0.90, 180 va 270 daraja va signalning ikkita amplituda qiymati, u
holda axborot signali 8 ta farqlanuvchi holatga ega bo’ladi. Ushbu holatda 2400
bod (takt chastotasi 2400 Hz) tezlikda ishlaydigan modem axborotni 7200 bit/s
tezlikda uzatadi. Chunki signalning bitta o’zgarishida 3 bit axborot uzatiladi.
Ikkita farqli holatli signallarni ishlatganda teskari holat kuzatilishi mumkin. Bu
shuning uchun sodir bo’ladiki, qabul qilgich foydalanuvchi axborotini ishonchli
tanib olishi uchun ketma-ketlikdagi har bit eltuvchi signalning axborot
parametrini bir necha o’zgarishlari yordamida kodlanadi. Masalan, birlik
qiymatdagi bitni kodlashda musbat qutbli impuls, 0 qiymatli bitni kodlashda
manfiy qutbli impuls bilan fizik signal har bitta bitni uzatishda ikki marta o’zini
holatini o’zgartiradi.
Bunday kodlashda liniyaning o’tkazish qobiliyati liniya bo’ylab
uzatilayotgan bod sonidan ikki marta kam bo’ladi. kanalning o’tkazish
qobiliyatiga nafaqat fizik kodlash, balki mantiqiy kodlash ham ta’sir ko’rsatadi.
Mantiqiy kodlash fizik kodlashgacha bajariladi va dastlabki axborot bitini yangi
bit ketma-ketligiga almashtirishni nazarda tutadi. Bu bilan u huddi shu axborotni
tashiydi, ammo, bundan tashqari qo’shimcha xususiyatlarga ham ega bo’ladi.
Masalan, qabul qiluvchi tomonda qabul qilingan ma’lumotlardagi xatoliklarni
qidirib toppish imkoniyatiga egaligi. Dastlabki axborotni har bitta baytini bitta
juftlik bitga tekshirilishi (kuzatib borilishi) bu misol modemlar yordamida
ma’lumotlarni uzatishda mantiqiy kodlash usulida juda tez-tez qo’llaniladi.
Mantiqiy kodlashning boshqa bir misoli bo’lib, ma’lumotlarni shifrlash bo’lib, u
ularning shaxsiyligini (maxfiyligini) umumiy aloqa kanali orqali uzatishni
ta’minlaydi. Mantiqiy kodlashda hamada ko’proq dastlabki ketma-ketlik bit
yana ham uzunroq ketma-ketlikka almashtiriladi. Shuning uchun kanalning
o’tkazish qobiliyati foydali axborotga nisbatan kamayadi.

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 31
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Kanalning halaqitbardoshligi ichki o’tkazgichlarda tashqi muhit hosil
qilayotgan shovqin sathining kamaytirish qobiliyatini aniqlaydi. kanalning
halqitbardoshligi ishlatilayotgan fizik muhit, hamda ekranlovchi va liniyaning
o’zini hosil qiluvchi halaqitlarni bostirishga bog’liq radioliniyalar kamroq
halaqitbardoshlikka, kabel liniyalari yaxshi halaqitbardoshlikka, tolali optik
liniyalar esa a’lo darajadagi halaqitbardoshlikka ega bo’lib, ushbu liniya tashqi
elektromagnit nurlanishga kamsezgirdir. Odatda tashqi elektromagnit
maydonlarning ta’siridan saqlanish uchun o’tkazgichlar ekranlanadi yoki
eshiladi.
Yaqin oxirda yig’iladigan halaqitlar (Near End Cross Talk – NEXT)
kabelning ichki manba halaqitlariga halaqitbardoshligini aniqlaydi. Qachonki
bitta juft o’tkazgichlar bo’yicha uzatgichning chiqishidan uzatilayotgan
signalning elektomagnit maydoni boshqa o’tkazgich juftiga halaqitsignalini
keltirib chiqaradi. Agar ikkinchi juftlikka qabul qilgich ulansa, u holda u foydali
signal o’rniga ichki kelib chiqqan halqitni qabul qiladi. NEXTning detsibellarda
ifodalangan ko’rsatkichi
Bunda: P
chiq
– chiqish signalining quvvati
 
P
kel.chiq
– keltirib chiqarilgan signalning quvvati.
NEXTning qiymati qancha kam bo’lsa kabel shuncha yaxshi 5-toifadagi
eshilgan juftlik uchun NEXT 100 MHz chastotada -27 dBdan kam bo’lishi
kerak. NEXT ko’rsatkichi odatda bir n echa eshilgan juftlik kabellarga nisbatan
ishlatiladi.
Nimaga deganda bunday hollarda bitta juftlikning keltirib chiqargan
halaqitlari boshqa juftlik uchun muhim qiymatlarga erishishi mumkin.
Bittalik koaksial kabel uchun (ya’ni bitta ekranlangan tomirdan tashkil
topgan) ushbu ko’rsatkich ma’noga ega emas. Ikkilik koaksial kabel uchun ham

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 32
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
u qo’llanilmaydi. Bunga sabab har bitta tomirning juda yuqori darajada
himoyalanganligidir. Ba’zi bir yangi texnologiyalarda ma’lumotlarni uzatish bir
vaqtning o’zida bir nechta eshilgan juftliklarda uzatiladi. Oxirgi vaqtlarda
NEXT ko’rsatkichining modifikatsiyasi hisoblangan PowerSUMqo’llanila
boshlandi. Ushbu ko’rsatkich kabeldagi hamma uzatuvchi juftliklarni keltirib
chiqargan halaqitlarining yig’indisini aks ettiradi.
Ma’lumotlar uzatishning to’g’riligi har bir uzatilayotgan ma’lumotlar biti
uchun buzilish ehtimolligini tavsiflaydi. Ba’zan ushbu ko’rsatkich bitli
xatoliklarni jadalligi deyiladi.(Bit Error Rate, BER). BER kattalik har bir aloqa
kanali uchun qo’shimcha xatolikdan himoyalash vositalarisiz (masalan, o’z-
o’zini to’g’rilovchi kodlar yoki buzilgan kadrlarni takroriy uzatish
protokolinilari) qoidada 10
-4
-10
-6
 tolali optik aloqa liniyalarda 10
-9
. Ma’lumotlar
uzatishning to’g’riligining qiymati, masalan, 10
-4
 shuni bildiradiki, o’rtacha
10000 bitdan bitta bitning qiymati buzilaadi.
Bitning buzilishi liniyada halaqitning mavjudligi tufayli sodir bo’ladi.
Shuningdek, liniyaning o’tkazish yo’lagining chegaralanganligi signal
shaklining buzilish sabablaridan hisoblanadi. Shuning uchun uzatilayotgan
ma’lumotlar to’g’riligini oshirish uchun liniyaning halaqitdan
himoyalanganligini oshirish zarur, hamda kabeldagi keltirib chiqaruvchi
halaqitlarning sathini pasaytirish va keng yo’lakli aloqa liniyalarini ishlatish
maqsadga muvofiq.

---

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 33
Tekshirdi:                  Raximov T.O.