Gis ma’lumotlari tuzilishi va qo’llanish sohalari

GIS ma’lumotlari tuzilishi va qo’llanish sohalari.
Berdiev Ruslan Umirbek o’gli, (TATU UF magistranti)
3-sho’ba, [e-mail], [phone]
Xo’jayev Otabek Qadambayevich, (TATU UF dotsent)
[phone]

ANNOTATSIYA

Ushbu tezisda GIS(geografik axborot tizimlari) haqida gap boradi. U haqida asosiy tushunchalar, ma’lumotlarining tuzilishi, shakli, turi, strukturalari, ularning kundalik hayotimizga ta’siri va qo’llanilinish sohalari, qanchalik muhimligi to’g’risida o’rganildi va tadbiqlari tahlil qilindi.
Kalit so'zlar: GIS, ma’lumot strukturalari, vector, raster, metama’lumotlar, tahlil, qo’llanilish sohalari.

Kirish: GIS(Geographic Information Systems[1]) - bu boshqaruvni osonlashtiradigan apparat, dasturiy ta'minot va protseduralar tizimi, georeferentsiya qilingan ma'lumotlarni manipulyatsiya qilish, tahlil qilish, modellashtirish, taqdim etish va ko'rsatish, resurslarni rejalashtirish va boshqarish bilan bog'liq murakkab muammolarni hal qilishga mo’ljallangan tizim.

GIS ma'lumot strukturalari haqida:
1. Fazoviy ma'lumotlar va ular o’z navbatida bir qancha turlarga bo’linib ketadi.
A. vektor ma'lumotlari
-Vektor - geografik maydonni ko'rsatishning vektor deb ataladigan birinchi modeli bizga ma'lum fazoviy joylashuvlarni aniq ko'rsatishga imkon beradi. Vektor ma'lumotlar strukturasi xaritada ko'rinadigan o'lchovlarni ifodalaydi. Vektorli ma'lumotlar modeli kosmosda xususiyatlarning aniq joylashishini ta'minlaydi. Analitik geometriyaga asoslanib, vektor modeli o'lchamlar uchun oddiy ob'ektlardan murakkab tasvirni yaratadi: nuqtalar, chiziqlar va maydonlar.
B. Raster ma’lumotlari
- Raster ma'lumotlar modeli fazoni bir qator paketlar yoki birliklar sifatida kvantlash yoki bo'lish uchun xizmat qiladi, ularning har biri yer yuzasining cheklangan, ammo aniqlangan miqdorini anglatadi. Raster model ushbu birliklarni har qanday katta bo’lmagan geometrik shaklda belgilashi mumkin, agar shakllar bir-biriga bog'lanib, bitta o'quv maydonidagi barcha bo'shliqlarni aks ettiruvchi tekislik yuzasini yaratishi mumkin bo'lsa.
C. Masofadan zondlash - ma'lumotlari yoki xaritalarni skanerlash yoki boshqa fotosuratlar kabi tasvirlar yoki rasmlarni uzatishdan iborat. Bu maxsus "to'r" bo'lib, unda har bir hujayradagi raqam qaysi rangni bo'yash kerakligini yoki ushbu katakdagi tasvirning spektral xarakterini tavsiflaydi.
D. TINlar - Uchburchak tartibsiz tarmoqlar - uzluksiz ma'lumotlarni diskretlash uchun ishlatiladi
E. Lidar va boshqa nuqta bulutlaridan qurilgan yer ma'lumotlar to'plami.
Metadata malumot sinflari.
A. metama'lumotlar eng unutilgan ma'lumotlar turidir
B. Agar siz maʼlumotlardan foydalanmoqchi boʻlsangiz yoki kimdir sizning maʼlumotlaringizdan (yoki hosilaviy maʼlumotlaringizdan) keyinroq foydalanmoqchi boʻlsa.
C. metadata quyidagi malumotlarni o’z ichiga oladi
I. masshtab
II. aniqlik
III. proyeksiya
IV. ma'lumotlar manbai
V. manipulyatsiyalar
VI. ma'lumotlarni qanday olish kerak
D. AQSh davlat idoralari tomonidan qo'llaniladigan FGDC(Federal Geographic Data Committee[2]) kabi metama'lumotlarni to'plash va taqdim etish uchun juda ko'p turli "standartlar" mavjud.

GIS ma’lumot strukturalari 2 ta asosiy fundamental yondashuvga asoslanadi. Bular Vektor va Raster modellari.

Raster va Vektor malumotlari berilgan malumotlar asosida qanday aks ettirgani.
GIS ma’lumotlarining qo’llanilinish sohalari
GIS muammoning ko'plab turlariga qo'llanilishi mumkin. Quyidagi misollarda GIS ma’lumotlarini bizning kundalik hayotimizda qanchalik muhimligini ko’rishimiz mumkin.
1. Mapping – xaritalash.
GIS ma'lumotlarning vizual talqinini ta'minlash uchun ishlatilishi mumkin. Google xaritalar odamlar kundalik navigatsiya maqsadlarida foydalanadigan veb-ga asoslangan GIS xaritalash echimining ajoyib namunasidir.
2. Telekommunikatsiya va internet servislar.
Tashkilotlar geografik ma'lumotlarni murakkab tarmoq dizayni, optimallashtirish, rejalashtirish va texnik xizmat ko'rsatish faoliyatiga kiritishi mumkin. Ushbu ma'lumotlar mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish va joylashuv xizmatlarini yaxshilash orqali Telekom jarayonlarini yaxshilaydi.
3. Baxtsiz hodisalarni tahlil qilish va HotSpot tahlili.
GIS ma'lumotlari avariya joylarini aniqlashga yordam beradi va yo'l tarmoqlarini ma'lumotlar razvedkasi yordamida optimallashtirish mumkin. Ushbu razvedka yo'l harakati xavfsizligi choralarini yaxshilashga yordam beradi va transportni yaxshiroq boshqarish imkonini beradi.
4. Shaharsozlik
GIS ma'lumotlari shahar o'sishi va kengayish yo'nalishini tahlil qiladi. Tegishli qo'llanilganda, u muvaffaqiyatli qurilish uchun zarur bo'lgan turli xil omillarni hisobga olgan holda, keyingi rivojlanish uchun yangi faktorlarni kashf etishi mumkin.
5. Transportni Rejalashtirish.
GIS ma'lumotlari odatda transport muammolarini boshqarish uchun ishlatiladi. GIS platformasida ekologik va dolzarb ma'lumotlar qo'shilishi bilan kompaniyalar yangi avtomobil yoki temir yo'l yo'nalishini rejalashtirishlari mumkin.
6. Atrof-Muhitga Ta'sirini Tahlil Qilish.
GIS dasturlari orqali to'plangan ma'lumotlar tabiiy resurslarni tejash va atrof-muhitni muhofaza qilish uchun juda muhimdir. Ta'sir bayonotlari insonning atrof-muhitga ta'sirining kattaligini baholaydi, bu GIS integratsiyasi ko'rsatishga yordam beradi.
7. Qishloq Xo'jaligi Dasturlari
GIS ma'lumotlari tuproq ma'lumotlarini ilg'or usulda tahlil qilish bilan bir qatorda dehqonchilikning yanada samarali usullarini yaratishga yordam beradi. Bu dunyoning turli burchaklarida oziq-ovqat mahsulotlarini ko'paytirishi mumkin.
8. Tabiiy ofatlarni boshqarish va yumshatish
Samarali GIS tizimlari atrof-muhitni himoya qiladi va xavf va tabiiy ofatlarni boshqarishga yordam berish uchun ishlab chiqilgan.
9. Navigatsiya
Internetga asoslangan navigatsiya xaritalari jamoatchilikni foydali ma'lumotlar bilan ta'minlash uchun GIS ma'lumotlaridan foydalanadi. Veb-xaritalar GIS ma'lumotlari bo'yicha muntazam ravishda yangilanadi va kundalik hayotda doimiy ravishda qo'llaniladi.
10. Toshqin zararini baholash
Hukumatlar toshqin xavfi bo'lgan hududlarni xaritalash uchun GIS ma'lumotlaridan foydalanadilar va ushbu ma'lumotlardan yordam harakatlarini muvofiqlashtirish uchun foydalanishlari mumkin.
Xulosa shundan iboratki, GIS malumotlari bilan bizda juda ko’p imkoniyatlar mavjud. GIS malumotlarini to’plash, qayta ishlash va uzatish orqali hayotimizdagi muammolarga javob axtaramiz. Hozirdaki butun jahon global isish, xar ikkala qutbdagi katta muzliklarni erish oqibatlari (sunami, bo’ron, tornado, xar qanday turdaki suv toshqinlari) ni oldini olish, va oqibatlarini bartaraf etish. GIS malumotlari shuningdek bizning odatiy turmushimizdaki qishloq xojaligida xam katta foyda bera oladi. Ya’ni masalan bizda qishloq xo’jaligida zararlangan xududlar mavjud, ularni aniqlashda bizga juda asqotadigan malumotlar bazasi mavjud bo’ladi.
Foydalanilgan manbalar

1. 
   David Harbor, Washington and Lee University
   

https://geol260.academic.wlu.edu/course-notes/introduction-and-data-types/3-types-of-data/
2. Albert, Donald P., William M. Gesler, and Barbara Levergood, eds. Spatial Analysis, GIS, and Remote Sensing Applications in the Health Sciences, Chelsea, MI: Ann Arbor Press, 2020.
3. Amdahl, Gary. Disaster Response: GIS for Public Safety, Redlands, CA: ESRI Press, 2021. - Burke, Robert. Getting to Know Arc Objects: Programming ArcGIS with VBA, Redlands, CA: ESRI Press, 2021.
4. Clark, Isobel and William V. Harper. Practical Geostatistics 2019, Columbus, Ohio: Ecosse North America, LLC, 2017.
5. Clarke, Keith C., Bradley O. Parks, and Michael P. Crane. Geographic Information Systems and Environmental Modeling, Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall, 2020.
6. Collett, David. Modeling Binary Data (Second Ed.), Boca Raton, FL: Chapman & Hall, 2018.
[1] Geographic Information Systems – Geografik axborot tizimi (GIS) - bu barcha turdagi ma'lumotlarni yaratadigan, boshqaradigan, tahlil qiladigan va xaritalashadigan tizim. GIS ma'lumotlarni xaritaga bog'laydi, joylashuv ma'lumotlarini (narsalar qaerda) barcha turdagi tavsiflovchi ma'lumotlar bilan birlashtiradi.
[2] FGDC https://www.fgdc.gov/standards