Karta hàm oniñ tùrleri.
"Karta" termini orta àsirler yaģniy oyaniw dawirinde paya boldi. Antik dawirde bolsa kartalardi tusindiriw ushin ayriqsha atama qollanilmagan. Grek oyshillari tarepinen "tabula" "taxta" yaki "hartes" jaziw ushin arnalgan papirus qagazi , siyaqli atamalar isletilgen. Rim imperiyasi hukimdarligi dawirinde kartografiyaliq korinislerdi korsetip beriwde ham "tabula" "descriptions" -korinis atamalari qollanilgan. Maselen: tariyxshi Geradot (eb. 484-425 jillar) ozinining Grek-Parsi urislarina bagishlangan shigarmasinda Jer shari aymaqlarinin koplegen korinisleri haqinda magluwmat keltiriledi. Geradot oz shigarmasinda Milet xukimdari Aristagor b.e.sh. 500 jilda Sparta xukimdari Kleomen aldina persiyalilarg'a qarsi kenes duziw ushun jol alganligi haqinda magluwmatlarda Aristagor kolnda jer shari ham ondagi teniz okeanlar suuretlengen gumis taxta uslap turg'an halinda kleamon menen soyleskenligi suwretlep otilgen . Oyaniw dawirinde kartografiyaliq suwretlerge qaraganda karta terminin qollaniw latinsha chartes <> sozlerinen kelip shiqqan . Pyotr 1 patshaligI dawirine shekem karta termini ornina sizilma yamasa sizilmashiliq termini qollanilgan . Pyotr I dawirine kelip bolsa landkarta keyin bolsa karta termini qollanila baslangan .V. Daln 1881 jilda basip shigarilgan tusindirme sozliginde karta atamasina "katti dene, teniz, okean ham jer sharin qalegen bolegi sizilmasi" degen taripi berilgen. Hazirgi kunde karta termini har qiyli tillerde qollaniladi. Misali: fransuz tilinde "karte", nemis tilinde "karte", italyancha ham portugal tillerinde "karta", turk tilinde "harita" htb.
Zamanagoy kartalar o'z mazmuniga qaray tomendegi gruppalarg'a belinedi: 1.Uluwma geografiyaliq kartalar
2. Temali kartalar
3. Arnawli kartalar uluwma geografiyaliq kartalar.
Uluwma geografiyaliq kartalar belgili bir aymaqqa tiyisli elementler kompleksinen ibarat bo'lib , aymaqti uyreniw prosessinde kop maqsetli universal xarakterge iye esaplanadi . Uluwma geografiyaliq kartalar ilimiy ham ameliy mashqalalardi sheshiw imkaniyatin beredi . Uluwma geografiyaliq kartalarda aymaq ham ogan tiyisli bolgan obiyektlerdi suwretlewde elementlerge birdey itibar qaratiladi .
Temali kartalar tabiy socialliq-ekonomikaliq hodiseler kompleksinen, ken ham har qiyli kartalardan ibarat bolip esaplanadi . Buday turdegi kartalardin strukturaliq elementleri tiykarinda olardin qaysi temaga tiyisli ekenligin aniqlap aliw mumkin . biz temali kartalardi tomendegi bloklarga ajratiwimiz mumkin
1.Geologiyaliq kartalar.
2. Geofizikaliq kartalar.
3. Jer maydani relefi ham okean tubi kartalari.
4. Botanikaliq kartalar.
5. Gidrologiyaliq kartalari.
6. Zoogeografiyaliq kartalari.
7. Xalq kartalari.
8. Awil xojaligi kartalari.
9. Pan ham madeniyat kartalari.
10. Xizmet korsetiw ham den sawliqti saqlaw kartalari.
11.Siyasiy ham basqariw birlikleri kartalar.
12. Geoekologiyaliq kartalari.
13. Turistlik kartalar ham tb
Temali tabiy kartalarda geografiyaliq landshaftlardin ayrim elementlerin basqa elementlerine salistirganda aniq ham jetilisgen suretlengenligi belgili boladi. Geyde temali kartalarda bir yamasa eki emes balki bir-biri menen baylanisqan bir neshe komponentler korsetilgen boladi . Bunday kartalarga kompleks kartalar deb ataladi. Kartalardin qollaniw maqseti olardin mashtabina , mazmunina ham buyimlaniw usilina qaray ulken tasir korsetedi. Buni bir aymakdi birdey mashtabli ham mazmunli biraq har qiyli maqsetli kartalardi bir- birine salistiriwlarda ayqin koriw mumkin.
Mashtabina qaray bolsa kartalar 4 tiykargI gruppalarga bolinedi
1. Sizilmalar yagny planlar-1: 5000 ham odan ulken olshemli
2. Iri: 1:10000, 1:200000 olshemli kartalar
3. Orta : 1: 200000 den 1: 1000000 ge shekem olshemli kartalar
4. Kishi : 1: 1000000 ham odan kishi olshemli kartalar
Kartalar uyreniw ,esapqa aliw saqlaw ham basqa maqsetler ushin mojellengen boliwi mumkin . Karta elementleri bul kartanin strukturaliq bolimleri bolip ol tomendegilerden ibarat . kartografiyaliq suwret kartanin tiykargI elementlerinen biri esaplanip karta mazmunin obyektler ham hadiseler haqqindagI magluwmatlardi olardin jaylasiwi ozara baylanisligI dinamikasi siyaqlilardi oz ishine aladi . Olarda relef suw osimlik xaliq jaylasqan punktlerdi jollar shegaralar ham basqa magluwmatlar birdey aniqliqta ham jetiliskenlikde korsetiledi . geografiyaliq kartalar uliwma geografiyaliq kartalar esaplanadi . Temali ham arnawli kartalarda kartografiyaliq suwrettin ahemiyetli strukturaliq bolegi ajiratip korsetiledi . Birinshi zarurli strukturaliq bolegi bul geografiyaliq tiykar bolip esaplanip onin tiykarinda karta boyinsha jonelisti belgilew arnawli yamasa temali mazmundagI elementlerdi ornatiw yamasa boliw ushin xizmet etedi .
Arc GIS ham onin tiykargi qurami - Kartografiyaliq onimlerdi kompyuter jardeminde har qiyli usullar menen jaratiw mumkin. CorelDraw, Adobe illustrator, Adobe Indesign siyaqli har qiyli grafika programmalari ameldegi bolip olar jardeminde jokari sapali har qiyli quramali mazmundagi kartalardi jaratiw mumkin. Biraq bunday grafik islew pragrammalari jardeminde jaratilgan joqari aniqliqtagI kartalardi geografiyaliq informatsiyalar sistemasi tarawindagI dasturler onimi , jaratilgan kartografiyaliq onimler sanli kartalar dep juritiledi . Ayirim qanigeler tarepinen sanli kartalar ham kompyuter kartalari tusiniklerin aljastirip atirganligin koremiz .
Geografiyaliq axborot sistemasi tarawindagi dasturler usilinda jaratilgan sanli kartalar ozinin birneshe ozgesheliklerine qaraganda ansat grafika dasturleri jardeminde jaratilgan kartalardan parq qiladi . Geografiyaliq axborot sistemasi tarawindagi dasturler usilinda jaratilgan sanli kartalardin en ahemiyetli ozgesheliklerinen biri ondagI obiektlerdin malim bir kordinatalar sistemasina bagishlanganligI esaplanadi .Bul bolsa oz nawbetinde jalgiz kordinata sistemasi dasturleri jardeminde ozgertiriw mumkin.
Arc GIS for Desktop dasturi us tiykargi bolimge belinedi. Usi ush tiykargI dasturler turli temadagI kartalar , tiykarinan arxeologiyaliq estelikler kartalarin duziw ham inam etiwde qollaniladi .
ArcMap ArcGIS for Desktop dasturinin tiykargI belgileri bolimi bolip, kartalar jaratiw ,tekseriw , magliwmatlardi analiz qiliw ,tekseriw
magluwmatlardi basqariw .Usi dastur tiykarinan eki olshemli
obyektler menen islesedi .
ArcGlobe globus turindegi ArcGIS for Desktop dasturinde jaratilgan geo magluwmatlar ush olshemli koriniste inam etiledi. Usi dastur aniq korsetiw ushin jaratilgan magluwmatlar toplami menen islewge moljellengen bolip ArcGIS 3D Analyst qosimsha moduli quramina kiritiledi .
ArcScence- ArcGIS for Desktop dasturinde ush olshemli koriniste jaratilgan obyektler ham olardin bolimlerin suwretlew funksiyasin atqariw ushin mojellengen. Usi dastur jardeminde ush olshemli obyektler ham olardin bolimlerindegi jonelislerdi amelge asiriw mumkin . ArcScence ArcGIS 3D Analyst qosimsha moduli quramina kiritilgen.
Arxeologiyaliq kartalar ham olardi duziw boyinsha metodikaliq isler revolutsiandan aldin Rossiyada paya bolgan. Arxealogik kartani jaratiw qagiydalari 1939 jilda baspadan shiqqan "Arxeologiyaliq kartani duziw metodologiyasi " shigarmasinda toliq korsetilgen. Usi qagiydalar bugingi kunde da ahmiyetli bolip esaplanadi. Aldin-ala biz barliq dereklerden paydalangan halda ham olardi hamme waqit uyreniwge tiykarlap, aymaqtin barliq arxeologiyaliq jerlerdi oz ishine alg'an tiykargi arxeologiyaliq kartalardi tanlawimiz kerek. Bunnan tasqari , avtor arxeologiyaliq kartalardi jaratiw boyinsha jumislardin izbe-izligin korip shigadi tayarliq basqishi bular topografiyaliq bazani tanlaw, har-turli muglumatlar dereklerin uyreniw foto suwret , materiallari adebiy derekler, arnawli jergilikli xaliq penen sorawnamalar otkeriw , kartografiya materiallari uyreniw.
Daslepki tayarliqlardan son dala qazip izetlew ameliyatina waqit keledi. Izertlew obyekti sipatinda esteklerdin ozleri ham, aymaqtin ozine tan ozgeshelikleri, sondayaq arxealogiyaliq axmiyetge iye bolgan jerler izetlenedi. Keyingi natijelerde sertifikatlaw basqishi keledi. Pasportta korinisi tusiriluwi kerek bolgan esteliklerdin tiykargi ozgeshelikleri (Ati, geografiyaliq jaylasiwi, topografiyaliq jaylasiwi , saqlangan obektlerdin minezlemesi, saqlaniw darejesi, sirtqi ahwali, estelik tuwrisinda tarixiy magluwmatlar ham tagi basqalar).
Joqaridagi barliq jumislardin jumaqlawshi basqishi kartanin ozin tayarlaw , yagniy topografikaliq tiykarda transdiciyaliq (an'anaviy) belgilarin qo'llaw bolip esaplanadi. Arxealogiyaliq kartadagi jagdayi tuwrisinda tiykargi belgiler tek-gana esteliktin jagdayi tuwrisinda magluwmat beredi. Sondayaq avtor kartanin dizayni menen baylanisli bir qatar magluwmatlardi berep otedi :
1) Barliq magluwmatlar aniq korsetiliwi kerek
2) esteliktin jasi ham onin basqa tareplerin aniqlaw hamme waqit qiyinshiliq tuwdirmaydi
3) kartada qate jaylastiriw onin ilimiy axemiyetin tomenletedi , ele toliq ornatilmagan magluwmatlari onin goneriwine alip keledi , hamde kartani oqip anlawda turli kiyinshiliqlar tuwdiradi .
Uluwma aytqanda jumislar jumaqlastirganda arxeologiyaliq kartanin aniq bir waqit ishinde aymaqti arxeologiyaliq uyrengenlikti tastiyiqlawshi hujjet bolip olar eki bolimge bolinedi .
1)Keminde 1 mashtabtagi topografiyaliq karta , ol jerde barliq magluwmatlar arxealogiyaliq jerler korsetilgen .
2) Barliq belgiler, esteklerdin minezlemesi korsetilgen.
Bul 60jil aldin aniq rawajlangan arxeologiyaliq kartani jaratiw ushin talaplar bolip esaplanadi . . Bugingi kuni olar amelge asiriw darejesi qanday ? Birinshiden soni aytiw kerek , Soved hukumeti aymaginnin birden-bir arxeologiyaliq kartasinin korinisi islengen biraq aqirina shekem jetkizilmegen . SSSR din tiykargi arxeologiyaliq kartasin jaratiwdagi ahmiyetli waziypalar L.V.Lbovanin 1963-jilgi miynetinde korsetilgen , aradan 25jil otkennen keyin qaytadan baspadan shiqqan .
GIS jàrdeminde arxeologiyaliq kartalar dùziw
Biz GIS tiñ, kartaniñ ne ekenligin bilip aldiq. GIS programmasi arqali karta dùziw jùda ajayip bolip, basqa programmalarģa qaraģanda jùdà sapali bolip tabiladi. Bul programmada bizge sheksiz bet beriledi. Ol jerde qàlegenshe maģluwmat kiritip, karta jaratsaq boladi. Ekran betine karta qoyiladi hàm ùstine bet qoyip beredi. Àne sonnan keyin biz oniñ ùstinen bastirip, siziwimiz mùmkin. Bizde GIS bolsin, yàki basqa bir programma ArcGIS bolsada tòmendegiler àmelge asadi:
1.Kartalar menen islew: Bunda biz ArcMap ta jaratilgan fayllardi ashiwimiz mumkin,ondagI magluwmatlardi uyreniwimiz , qatlamlardi aktiw yamasa passiv halina tusiriw ,karta hujjetinde jaratilgan magluwmatlar kestesine murajat etiwimiz , geografiyaliq magluwmatlardi inam etuwimiz mumkin
. 2.Kartalardi baspadan shigariw : Bul arqali biz ozimiz jaratqan hamde qiyinshiliq darejesi turlishe bolgan ham turli temadagI kartalardi basip shigariw imkaniyatina iyemiz .
3.Kompilatsiya ham geografiyaliq magluwmatlardi redaksiya qiliw : Belgili bir temadagI kartalardi jaratkanimizda , kesteler tiykarinda ondagI obyektler haqqinda magliwmatlar bazasin jaratamiz.biz bul magluwmatlar bazasin ArcMapqa jukleymiz , qaytadan duzetuwimiz mumkin .
4.Analiz qiliwda geomagluwmatlardan payalaniw': GIS tekgana korsetiw ushin emes, balkim redaksiyalaw ushin qollaniladi. Bunin ushin dasturde bir neshe module ham skriptlar bar bolip , turli mäselelerdi sheshiwde paydalaniladi.
5. ArcGIS for Server jardeminde karta hujjetlerin kartografiyaliq veb saytlarga jaylastiriw : Biz ozimiz jaratqan fayllardi paydalaniwshilar ushin ArcGIS for Server jardeminde baspaga shigariwimiz mumkin.
Are GIS dasturinde estelikler haqinda magluwmatlar kestesin jaratiw.
Biz arxealogiyaliq estelikler kartasin jaratiwda magluwmatlar bazasin ham magluwmatlar bazasin basqariw sistemasi tusiniklerine dus kelemiz . Magluwmatlardi izlew ham analiz etiw maqsetinde arxealogiyaliq magluwmatlardi sistemalastiriw waziypasi arxealogiyanin pan sipatinda rawajlaniwi dawirinen baslap bar . Arxealogiyaliq magluwmatlar bazasin jaratuwda sistemanin baslangish dawirin 1972-jilda YUNESKO nin putkil dunya juzilik tabiyiy ham madeniy miyras obyektlerin qorgaw konvenciyasinin qabil qiliniwi menen baylanistiriw tuwri boladi . Usi hujjette madeniy ham tabiy miyras tusiniklerine tusinik berilgen ham barliq mamleketlerdin bul miyras boyinsha majburiyatlari belgilep qoyildi .
Hazirgi kunde arxealogiyaliq magluwmatlardi saklawdin eki korinisi bar: birinshi tradiciyaliq koriniste bolip, magluwmatlar Ekinshisi bolsa arxealogik magluwmatlardi saqlawdin elektron korinisi esaplanadi. Zamanagoy axborat texnologiyalardin payda boliw ham olardin Arxealogik qaniygelikde ken qollaniliwina qaraganda keng magluwmatlar bazasi qagazlarda oz korinisin tabadi. Arxealogiyaliq tabilmalardagI qayd etiwshi jaziwlar, dizimli kitapxana tabilmalardagi kataloglari, muzey kartalari ham en apiwayi magluwmatlar bazasin quraydi. Biraq qagazlarda tusirilgen magluwmatlardi izlep tabiw ham olardi uyreniw ozgeshe qiyinshiliqlarga iye .Sondayaq arxealogiyaliq magluwmatlardi malim bir aymaqqa baylanistiriw bolsa arxealogiya qanigeligide geografiyaliq informatsiyaliq sistemasin ken jayiliwi bolip esaplanadi . GIS ozinin duzilisine qaray magluwmatlar bazasin basqariw dizimi ham kozde tutiladi . GIS jardeminde ayiriqsha geografiyaliq aymaqlardin arxealogiyaliq qaziw jumislari alip barilg’an planin jaratiw ,ayyemgi kartalardi uyrenip mag’luwmatlarin kestelerge kirgiziw bolip esaplanadi. Uliwma alģanda bùgingi kùn ilimi GIS programmasin hàm onnan dùzilgen kartakardi toliqlay tàn aladi. Bul bolsa, GIS programmasi jàrdeminde jaratilģan kartalardiñ qay dàrejede aniq ekenligin kòrsetedi.
Do'stlaringiz bilan baham: |