Gis jàrdeminde arxeologiyaliq kartalar dùziw Jobasi: Kirisiw Tiykarģi bòlim: gis haqqinda tùsinik

Karta hàm oniñ tùrleri.

"Karta" termini orta àsirler yaģniy oyaniw dawirinde paya boldi. Antik dawirde bolsa kartalardi tusindiriw ushin ayriqsha atama qollanilmagan. Grek oyshillari tarepinen "tabula" "taxta" yaki "hartes" jaziw ushin arnalg’an papirus qag’azi , siyaqli atamalar isletilgen. Rim imperiyasi hukimdarlig’i dawirinde kartografiyaliq korinislerdi korsetip beriwde ham "tabula" "descriptions" -korinis atamalari qollanilg’an. Maselen: tariyxshi Geradot (eb. 484-425 jillar) ozinining Grek-Parsi urislarina bag’ishlang’an shig’armasinda Jer shari aymaqlarinin koplegen korinisleri haqinda mag’luwmat keltiriledi. Geradot oz shig’armasinda Milet xukimdari Aristagor b.e.sh. 500 jilda Sparta xukimdari Kleomen aldina persiyalilarg'a qarsi kenes duziw ushun jol alg’anlig’i haqinda mag’luwmatlarda Aristagor kolnda jer shari ham ondag’i teniz okeanlar suuretlengen gumis taxta uslap turg'an halinda kleamon menen soyleskenligi suwretlep otilgen . Oyaniw dawirinde kartografiyaliq suwretlerge qarag’anda karta terminin qollaniw latinsha “chartes “ <> sozlerinen kelip shiqqan . Pyotr 1 patshalig’I dawirine shekem karta termini ornina “sizilma yamasa sizilmashiliq “ termini qollanilg’an . Pyotr I dawirine kelip bolsa “landkarta” keyin bolsa karta termini qollanila baslang’an .V. Daln 1881 jilda basip shig’arilg’an tusindirme sozliginde karta atamasina "katti dene, teniz, okean ham jer sharin qalegen bolegi sizilmasi" degen taripi berilgen. Hazirgi kunde karta termini har qiyli tillerde qollaniladi. Misali: fransuz tilinde "karte", nemis tilinde "karte", italyancha ham portugal tillerinde "karta", turk tilinde "harita" htb.

Zamanagoy kartalar o'z mazmuniga qaray tomendegi gruppalarg'a belinedi: 1.Uluwma geografiyaliq kartalar

2. Temali kartalar

3. Arnawli kartalar uluwma geografiyaliq kartalar.

Uluwma geografiyaliq kartalar belgili bir aymaqqa tiyisli elementler kompleksinen ibarat bo'lib , aymaqti uyreniw prosessinde kop maqsetli universal xarakterge iye esaplanadi . Uluwma geografiyaliq kartalar ilimiy ham ameliy mashqalalardi sheshiw imkaniyatin beredi . Uluwma geografiyaliq kartalarda aymaq ham ogan tiyisli bolg’an obiyektlerdi suwretlewde elementlerge birdey itibar qaratiladi .

Temali kartalar tabiy socialliq-ekonomikaliq hodiseler kompleksinen, ken’ ham har qiyli kartalardan ibarat bolip esaplanadi . Buday turdegi kartalardin’ strukturaliq elementleri tiykarinda olardin’ qaysi temag’a tiyisli ekenligin aniqlap aliw mumkin . biz temali kartalardi tomendegi bloklarga ajratiwimiz mumkin

1.Geologiyaliq kartalar.

2. Geofizikaliq kartalar.

3. Jer maydani relefi ham okean tubi kartalari.

4. Botanikaliq kartalar.

5. Gidrologiyaliq kartalari.

6. Zoogeografiyaliq kartalari.

7. Xalq kartalari.

8. Awil xojalig’i kartalari.

9. Pan ham madeniyat kartalari.

10. Xizmet korsetiw ham den sawliqti saqlaw kartalari.

11.Siyasiy ham basqariw birlikleri kartalar.

12. Geoekologiyaliq kartalari.

13. Turistlik kartalar ham tb

Temali tabiy kartalarda geografiyaliq landshaftlardin ayrim elementlerin basqa elementlerine salistirg’anda aniq ham jetilisgen suretlengenligi belgili boladi. Geyde temali kartalarda bir yamasa eki emes balki bir-biri menen baylanisqan bir neshe komponentler korsetilgen boladi . Bunday kartalarg’a kompleks kartalar deb ataladi. Kartalardin’ qollaniw maqseti olardin’ mashtabina , mazmunina ham buyimlaniw usilina qaray ulken tasir korsetedi. Buni bir aymakdi birdey mashtabli ham mazmunli biraq har qiyli maqsetli kartalardi bir- birine salistiriwlarda ayqin koriw mumkin.

Mashtabina qaray bolsa kartalar 4 tiykarg’I gruppalarg’a bolinedi

1. Sizilmalar yag’ny planlar-1: 5000 ham odan ulken olshemli

2. Iri: 1:10000, 1:200000 olshemli kartalar

3. Orta : 1: 200000 den 1: 1000000 ge shekem olshemli kartalar

4. Kishi : 1: 1000000 ham odan kishi olshemli kartalar

Kartalar uyreniw ,esapqa aliw saqlaw ham basqa maqsetler ushin mojellengen boliwi mumkin . Karta elementleri bul kartanin’ strukturaliq bolimleri bolip ol tomendegilerden ibarat . kartografiyaliq suwret kartanin’ tiykarg’I elementlerinen biri esaplanip karta mazmunin obyektler ham hadiseler haqqindag’I mag’luwmatlardi olardin’ jaylasiwi ozara baylanislig’I dinamikasi siyaqlilardi oz ishine aladi . Olarda relef suw osimlik xaliq jaylasqan punktlerdi jollar shegaralar ham basqa mag’luwmatlar birdey aniqliqta ham jetiliskenlikde ko’rsetiledi . geografiyaliq kartalar uliwma geografiyaliq kartalar esaplanadi . Temali ham arnawli kartalarda kartografiyaliq suwrettin ahemiyetli strukturaliq bolegi ajiratip korsetiledi . Birinshi zarurli strukturaliq bolegi bul geografiyaliq tiykar bolip esaplanip onin’ tiykarinda karta boyinsha jonelisti belgilew arnawli yamasa temali mazmundag’I elementlerdi ornatiw yamasa boliw ushin xizmet etedi .

Arc GIS ham onin’ tiykarg’i qurami - Kartografiyaliq onimlerdi kompyuter jardeminde har qiyli usullar menen jaratiw mumkin. CorelDraw, Adobe illustrator, Adobe Indesign siyaqli har qiyli grafika programmalari ameldegi bolip olar jardeminde jokari sapali har qiyli quramali mazmundag’i kartalardi jaratiw mumkin. Biraq bunday grafik islew pragrammalari jardeminde jaratilg’an joqari aniqliqtag’I kartalardi geografiyaliq informatsiyalar sistemasi tarawindag’I dasturler onimi , jaratilg’an kartografiyaliq onimler sanli kartalar dep juritiledi . Ayirim qanigeler tarepinen sanli kartalar ham kompyuter kartalari tusiniklerin aljastirip atirg’anlig’in koremiz .

Geografiyaliq axborot sistemasi tarawindag’i dasturler usilinda jaratilg’an sanli kartalar ozinin’ birneshe ozgesheliklerine qarag’anda an’sat grafika dasturleri jardeminde jaratilg’an kartalardan parq qiladi . Geografiyaliq axborot sistemasi tarawindag’i dasturler usilinda jaratilg’an sanli kartalardin’ en’ ahemiyetli ozgesheliklerinen biri ondag’I obiektlerdin malim bir kordinatalar sistemasina bag’ishlang’anlig’I esaplanadi .Bul bo’lsa oz nawbetinde jalg’iz kordinata sistemasi dasturleri jardeminde ozgertiriw mumkin.

Arc GIS for Desktop dasturi us tiykarg’i bolimge belinedi. Usi ush tiykarg’I dasturler turli temadag’I kartalar , tiykarinan arxeologiyaliq estelikler kartalarin duziw ham inam etiwde qollaniladi .

ArcMap ArcGIS for Desktop dasturinin’ tiykarg’I belgileri bolimi bolip, kartalar jaratiw ,tekseriw , mag’liwmatlardi analiz qiliw ,tekseriw

mag’luwmatlardi basqariw .Usi dastur tiykarinan eki olshemli

obyektler menen islesedi .

ArcGlobe – globus turindegi ArcGIS for Desktop dasturinde jaratilg’an geo mag’luwmatlar ush olshemli koriniste inam etiledi. Usi dastur aniq korsetiw ushin jaratilg’an mag’luwmatlar toplami menen islewge moljellengen bolip ArcGIS 3D Analyst qosimsha moduli quramina kiritiledi .

ArcScence- ArcGIS for Desktop dasturinde ush olshemli koriniste jaratilg’an obyektler ham olardin’ bolimlerin suwretlew funksiyasin atqariw ushin mojellengen. Usi dastur jardeminde ush olshemli obyektler ham olardin bolimlerindegi jonelislerdi amelge asiriw mumkin . ArcScence ArcGIS 3D Analyst qosimsha moduli quramina kiritilgen.

Arxeologiyaliq kartalar ham olardi duziw boyinsha metodikaliq isler revolutsiandan aldin Rossiyada paya bolg’an. Arxealogik kartani jaratiw qag’iydalari 1939 –jilda baspadan shiqqan "Arxeologiyaliq kartani duziw metodologiyasi " shig’armasinda toliq korsetilgen. Usi qag’iydalar bugingi kunde da ahmiyetli bolip esaplanadi. Aldin-ala biz barliq dereklerden paydalang’an halda ham olardi hamme waqit uyreniwge tiykarlap, aymaqtin’ barliq arxeologiyaliq jerlerdi oz ishine alg'an tiykarg’i arxeologiyaliq kartalardi tan’lawimiz kerek. Bunnan tasqari , avtor arxeologiyaliq kartalardi jaratiw boyinsha jumislardin’ izbe-izligin ko’rip shig’adi tayarliq basqishi bular topografiyaliq bazani tanlaw, har-turli mug’lumatlar dereklerin uyreniw foto suwret , materiallari adebiy derekler, arnawli jergilikli xaliq penen sorawnamalar otkeriw , kartografiya materiallari uyreniw.

Daslepki tayarliqlardan son dala qazip izetlew ameliyatina waqit keledi. Izertlew obyekti sipatinda esteklerdin ozleri ham, aymaqtin ozine tan ozgeshelikleri, sondayaq arxealogiyaliq axmiyetge iye bolgan jerler izetlenedi. Keyingi natijelerde sertifikatlaw basqishi keledi. Pasportta korinisi tusiriluwi kerek bolg’an esteliklerdin tiykarg’i ozgeshelikleri (Ati, geografiyaliq jaylasiwi, topografiyaliq jaylasiwi , saqlang’an obektlerdin minezlemesi, saqlaniw darejesi, sirtqi ahwali, estelik tuwrisinda tarixiy mag’luwmatlar ham tag’i basqalar).

Joqaridag’i barliq jumislardin jumaqlawshi basqishi kartanin’ ozin tayarlaw , yag’niy topografikaliq tiykarda transdiciyaliq (an'anaviy) belgilarin qo'llaw bolip esaplanadi. Arxealogiyaliq kartadag’i jag’dayi tuwrisinda tiykarg’i belgiler tek-g’ana esteliktin jag’dayi tuwrisinda mag’luwmat beredi. Sondayaq avtor kartanin dizayni menen baylanisli bir qatar mag’luwmatlardi berep otedi :

1) Barliq mag’luwmatlar aniq korsetiliwi kerek

2) esteliktin’ jasi ham onin’ basqa tareplerin aniqlaw hamme waqit qiyinshiliq tuwdirmaydi

3) kartada qate jaylastiriw onin’ ilimiy axemiyetin tomenletedi , ele toliq ornatilmag’an mag’luwmatlari onin’ goneriwine alip keledi , hamde kartani oqip an’lawda turli kiyinshiliqlar tuwdiradi .

Uluwma aytqanda jumislar jumaqlastirg’anda arxeologiyaliq kartanin’ aniq bir waqit ishinde aymaqti arxeologiyaliq uyrengenlikti tastiyiqlawshi hujjet bolip olar eki bolimge bo’linedi .

1)Keminde 1 mashtabtag’i topografiyaliq karta , ol jerde barliq mag’luwmatlar arxealogiyaliq jerler ko’rsetilgen .

2) Barliq belgiler, esteklerdin’ minezlemesi korsetilgen.

Bul 60jil aldin aniq rawajlang’an arxeologiyaliq kartani jaratiw ushin talaplar bolip esaplanadi . . Bugingi kuni olar amelge asiriw darejesi qanday ? Birinshiden soni aytiw kerek , Soved hukumeti aymag’innin’ birden-bir arxeologiyaliq kartasinin’ korinisi islengen biraq aqirina shekem jetkizilmegen . SSSR din’ tiykarg’i arxeologiyaliq kartasin jaratiwdag’i ahmiyetli waziypalar L.V.Lbovanin’ 1963-jilg’i miynetinde korsetilgen , aradan 25jil otkennen keyin qaytadan baspadan shiqqan .

GIS jàrdeminde arxeologiyaliq kartalar dùziw

Biz GIS tiñ, kartaniñ ne ekenligin bilip aldiq. GIS programmasi arqali karta dùziw jùda ajayip bolip, basqa programmalarģa qaraģanda jùdà sapali bolip tabiladi. Bul programmada bizge sheksiz bet beriledi. Ol jerde qàlegenshe maģluwmat kiritip, karta jaratsaq boladi. Ekran betine karta qoyiladi hàm ùstine bet qoyip beredi. Àne sonnan keyin biz oniñ ùstinen bastirip, siziwimiz mùmkin. Bizde GIS bolsin, yàki basqa bir programma ArcGIS bolsada tòmendegiler àmelge asadi:

1.Kartalar menen islew: Bunda biz ArcMap ta jaratilgan fayllardi ashiwimiz mumkin,ondag’I mag’luwmatlardi uyreniwimiz , qatlamlardi aktiw yamasa passiv halina tusiriw ,karta hujjetinde jaratilg’an mag’luwmatlar kestesine murajat etiwimiz , geografiyaliq mag’luwmatlardi inam etuwimiz mumkin

. 2.Kartalardi baspadan shig’ariw : Bul arqali biz ozimiz jaratqan hamde qiyinshiliq darejesi turlishe bolg’an ham turli temadag’I kartalardi basip shig’ariw imkaniyatina iyemiz .

3.Kompilatsiya ham geografiyaliq mag’luwmatlardi redaksiya qiliw : Belgili bir temadag’I kartalardi jaratkanimizda , kesteler tiykarinda ondag’I obyektler haqqinda mag’liwmatlar bazasin jaratamiz.biz bul mag’luwmatlar bazasin ArcMapqa jukleymiz , qaytadan duzetuwimiz mumkin .

4.Analiz qiliwda geomag’luwmatlardan payalaniw': GIS tekg’ana korsetiw ushin emes, balkim redaksiyalaw ushin qollaniladi. Bunin’ ushin dasturde bir neshe module ham skriptlar bar bolip , turli mäselelerdi sheshiwde paydalaniladi.

5. ArcGIS for Server jardeminde karta hujjetlerin kartografiyaliq veb saytlarg’a jaylastiriw : Biz ozimiz jaratqan fayllardi paydalaniwshilar ushin ArcGIS for Server jardeminde baspag’a shig’ariwimiz mumkin.

Are GIS dasturinde estelikler haqinda mag’luwmatlar kestesin jaratiw.

Biz arxealogiyaliq estelikler kartasin jaratiwda mag’luwmatlar bazasin ham mag’luwmatlar bazasin basqariw sistemasi tusiniklerine dus kelemiz . Mag’luwmatlardi izlew ham analiz etiw maqsetinde arxealogiyaliq mag’luwmatlardi sistemalastiriw waziypasi arxealogiyanin’ pan sipatinda rawajlaniwi dawirinen baslap bar . Arxealogiyaliq mag’luwmatlar bazasin jaratuwda sistemanin’ baslang’ish dawirin 1972-jilda YUNESKO nin’ “putkil dunya juzilik tabiyiy ham madeniy miyras obyektlerin qorg’aw “ konvenciyasinin’ qabil qiliniwi menen baylanistiriw tuwri boladi . Usi hujjette madeniy ham tabiy miyras tusiniklerine tusinik berilgen ham barliq mamleketlerdin’ bul miyras boyinsha majburiyatlari belgilep qoyildi .

Hazirgi kunde arxealogiyaliq mag’luwmatlardi saklawdin eki korinisi bar: birinshi tradiciyaliq koriniste bolip, mag’luwmatlar Ekinshisi bo’lsa arxealogik mag’luwmatlardi saqlawdin elektron korinisi esaplanadi. Zamanagoy axborat texnologiyalardin’ payda boliw ham olardin’ Arxealogik qaniygelikde ken’ qollaniliwina qaraganda keng mag’luwmatlar bazasi qag’azlarda oz korinisin tabadi. Arxealogiyaliq tabilmalardag’I qayd etiwshi jaziwlar, dizimli kitapxana tabilmalardag’i kataloglari, muzey kartalari ham en apiwayi mag’luwmatlar bazasin quraydi. Biraq qag’azlarda tusirilgen mag’luwmatlardi izlep tabiw ham olardi uyreniw ozgeshe qiyinshiliqlarg’a iye .Sondayaq arxealogiyaliq mag’luwmatlardi malim bir aymaqqa baylanistiriw bolsa arxealogiya qanigeligide geografiyaliq informatsiyaliq sistemasin ken’ jayiliwi bolip esaplanadi . GIS ozinin’ duzilisine qaray mag’luwmatlar bazasin basqariw dizimi ham kozde tutiladi . GIS jardeminde ayiriqsha geografiyaliq aymaqlardin’ arxealogiyaliq qaziw jumislari alip barilg’an planin jaratiw ,ayyemgi kartalardi uyrenip mag’luwmatlarin kestelerge kirgiziw bolip esaplanadi. Uliwma alģanda bùgingi kùn ilimi GIS programmasin hàm onnan dùzilgen kartakardi toliqlay tàn aladi. Bul bolsa, GIS programmasi jàrdeminde jaratilģan kartalardiñ qay dàrejede aniq ekenligin kòrsetedi.