|
Tiykarģi bòlim
GIS haqqinda tùsinik
Geoaxborot sistemaları (GAT, keyinirek ulıwma qabıl etilgen termini - GIS penen isletiledi) XX ásirdiń 60 -jıllarından baslap rawajlana baslaǵan, lekin bul sistemanıń keń rawajlanıwı 90-jıllarǵa tuwrı keledi. Buǵan sebep sol keyingi 20 jıl ishinde kompyuter texnologiyasınıń talay rawajlanıwı boldı. Kartalar jaratıwdıń " Qaǵazli" dep atalǵan ádetdegi texnologiyası menen bir qatarda geografiyalıq informaciya sistemasınan paydalanǵan halda kartalar jaratıwdıń kompyuterli texnologiyası jedel pát penen rawajlanıp atır.
Ápiwayı etip aytqanda, GISqa tábiyat hám jámiyet obyektleri hám hádiyseleri haqqındaǵı topografikalıq, geodezik, jer, suw resursları hám basqa kartografiyalıq informaciyanı jıynaw, olarǵa qayta islew, EEM yadında saqlaw, jańalaw, analiz qılıw, taǵı qayta islewdi támiyinleytuǵın avtomatlastırılgan apparatlasqan programmalı kompleks, dep tariyp bersa boladı.
Barlıq GISlarda maǵlıwmatlardı jıynaw, qayta islew, yadta saqlaw, jańalaw, analiz qılıw hám maǵlıwmatlardı kompyuterde yamasa jetkilikli dárejede suwret ózgeshelikin qayta isley alatuǵın arnawlı programmada texnikalıq qurallar arqalı bul processlerdi orınlaw usılları itibarǵa alınǵan. Sonday eken, GIS penen — túrli usıllar menen tóplanǵan tábiyiy tarmaqlar haqqındaǵı keń mazmunli maǵlıwmatlar bazasına tayanǵan jetilisken rawajlanǵan sistema esaplanadı. Házirgi waqıtta paydalanıw tarawlarınıń keńligi tàrepinen GIStiñ teńi joq — ol navigatsiya, transport, qurılıs, geologiya, áskeriy jumıslar, ekonomika, ekologiya hám basqa tarawlarda keń qollanılıp atır. Geografiyalıq informaciya sistemaları jer dúziwde, túrli sistema kadastrlarında, kartografiyada hám geodeziyada keń qollanılıp atır, sebebi úlken kólemdegi statistikalıq, keńislikdegi, tekstli, grafiklı hám basqa kórinistegi maǵlıwmatlardı qayta islew hám olardı súwretlew islerin islew GIS sistemasısız múmkin emes.
Búgingi kúnde ilimiy izertlewler hám ámeliy iskerlikte kóplegen GISlar isletiledi, lekin olar arasında jeke GISlar keń tarqalǵan. Atap aytqanda, olarǵa GeoDraw, GeoGraph (Rossiya Geografiya institutı ), AtlasGis, WinGis, ArcInfo, MapInfo (AQSh) hám basqa programmalardı mısal keltiriw múmkin.
Ulıwma alǵanda kartalar jaratıwdıń GIS-texnologiyasın tómendegishe oyda sawlelendiriw qilsa boladı :
1. Tayarlıq jumısları. Elektron taxeometrler hám GPS ásbaplarınan, suwretlerdi qayta islew qurallarından, izertlewler cifrlı maǵlıwmatlarınan, avtorliq originallardan, ámeldegi fond kartaları hám basqalardan dáslepki maǵlıwmatlardı toplaw. Kartografiyaliq hám fond materialların, rastrlı suwretlerdi birdey masshtabǵa keltiriw, keyininen olardı kompyuter yadına jaylaw.
2. Jaratılıp atırǵan kartanıń temalı qatlamların, olarǵa tiyisli kestelerdi islep shıǵıw hám olardı analiz qılıw. Maǵlıwmatlar bazasın jaratıw. Ob'ektler klassifikaciyası ámeldegi kesteler (atributlar ) hám tekst maǵlıwmatlardı EEM yadına kirgiziw. Shártli belgiler sistemasın islep shıǵıw.
3. Kartanıń temalı qatlamların muwapıqlaw, kartografikalıq suwretti payda etiw hám olardı redaktor qılıw. Kartanıń komponovkasini islep shıǵıw jáne onı baspaǵa tayarlaw. Kartanı jarıyalaw.
Maǵlıwmatlardıń kóplegen túrleriniñ waqıt ótiwi menen tez-tez ózgerip turıwı, ápiwayı usılda dúziletuǵın qaǵazlı kartadan paydalanıwdı talay qıyınlastirip jiberip atır. Búgingi kúnde operativ informaciyalardı qabıl qılıw, olardıń aktuallıǵın kórsetiw tek ǵana avtomatlastırılgan sistema kepillik beriwi múmkin. Sol orında zamanagóy GIS - bul kóp muǵdardaǵı grafiklı hám temalı maǵlıwmatlar bazasına iye bolǵan, baza tiykarında jumıs penen orınlaw múmkinshiligine iye bolǵan modelli hám esaplı funktsiyalar menen birlesken, keńislikdegi maǵlıwmatlardı kartografikalıq formaǵa aylandırıw, túrli juwmaqlar shıǵarıw hám monıtorıń jumısların ámelge asıratuǵın avtomatlasqan sistema, dep qaraladı.
Házirgi waqıtqa kelip, GIStiñ 20 dan artıq tariypi ámeldegi bolıp, olardıń hár biri ózinshe itibarǵa ılayıq. Olardiñ arasinda bir-birine jaqin sòzler de bar. Biraq, bir-birine uliwma jaqinlamaytin tùsinikler de joq emes. Bul bolsa GIStiñ qay dàrejede quramali bolip atirģanliģin kòrsetedi. Biz olardi uliwmalastirip, GIStiñ tómendegi tariypin keltiriwimiz múmkin: GIS - bul tábiyat hám jámiyet tuwrısındaǵı tapogeodezik, jer resursları hám basqa tarawlardaǵı kartografiyalıq maǵlıwmatlardı toplaw, qayta islew, saqlaw, jańalaw, analiz qılıw hám súwretlewdi támiyinleytuǵın apparat -programmalı avtomatlasqan kompleks bolıp tabıladı.
Insaniyat turmısında kompyuterlerdiń ornı ósip barıp, birinshi dárejege cifrlı informaciya texnologiyaları kóterilip atır. Informaciya degende GISda hárip, nomer yamasa suwret formasındaǵı
maǵlıwmatlar túsiniledi. Barlıq usıllar, texnikalar, ámeller, qurallar,
sistemalar, teoriyaler, jónelisler hám t.b. informaciyanı jıynaw, qayta islew hám paydalanıwǵa qaratılǵan bolıp, olar birgelikte informaciya texnologiyaları dep ataladı, GIS bolsa solardıń biri bolıp esaplanadı.
GISti biliwdiń eń ápiwayı usılı - ol menen islew, onıń múmkinshiliklerin jumıs processinde bilip aliw. Tiykarınan GIS - bul bir texnikalıq qural
bolıp, onıń járdeminde tek ǵana shıraylı etip kartanı úskenelew emes, bálki sheshimi ámeldegi bolmaǵan birpara máselelerdi sheshiw de múmkin. Usınıń sebepinen GIStiñ múmkinshilikleri kútá úlken. Sonday eken, GIS - túrli usıl hám usıllar járdeminde real bolmıs tuwrısında tóplanǵan úlken kólemli informaciyalardı óziniń maǵlıwmatlar bazasında jıynap, isley alatuǵın keń rawajlanǵan kompyuterlesken anıq sistema bolıp tabıladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
