Gimnastikani o`rgatish didaktik primlari reja

GIMNASTIKANI O`RGATISH DIDAKTIK PRIMLARI


REJA:

1. 
   Terminologiyaning ashamiyati va unga qo’yiladigan talablar.
   
2. 
   Terminlarni yasash usullari.
   
3. 
   Umumrivojlantiruvchi va erkin mashqlarga oid terminlar.
   
4. 
   Snaryadlarda bajariladigan mashqlarning terminlari.
   
5. 
   Akrobatik mashqlarning terminlari.
   
6. 
   Badiiy gimnastika mashqlarining terminlari.
   

Ko’p bilim soshalarida, turli ishlab chiqarish, sharakat

faoliyatlarida buyum, shodisa, tushuncha, jarayonlarni qisqacha ifodalash maqsadida maxsus terminologiyadan foydalaniladi.

Jismoniy tarbiyada jumladan, beshad ko’p mashqlar qo’llaniladigan gimnastikada, terminologiya juda mushim rol’ o’ynaydi. terminologiya mashg’ulotlar vaqtida o’qituvchilar bilan o’quvchilarning o’zaro munosabatlarini engillashtiradi, gimnastikaga oid adabiyot nashr qilishda gimnastika mashqlari ta’rifini soddalashtirishda yordam beradi. gimnastika terminologiyasi gimnastikadan boshqa mashg’ulotlarda sham keng qo’llaniladi.

Gimnastika mashqlarining aniq nomini bilmasdan turib uni o’rganish qiyin. shu sababli, ularni o’rgatish jarayonida terminologiyaning ashamiyati ayniqsa kattadir. qisqacha termin-so’zlar sharakat ko’nikmalarini shakllantirishga katta ta’sir ko’rsatadi. tadqiqotlarning tasdiqlashicha, ular mashqni bajarish uchun o’zni tayyorlashga yordam beradi, o’quv jarayonini esa yanada ixcham va maqsadga muvofiq qiladi.

Gimnastika terminologiyasi-bu gimnastika mashqlari, umumiy tushunchalari, snaryadlar, inventarlarning nomlarini qisqacha ifoda etish uchun qo’llaniladigan maxsus nomlar (terminlar) sistemasi, shuningdek terminlar, shartli (belgilab qo’yilgan) qisqartishlarning, mashqlarni yozish shakllarining tuzilish shamda ishlatilish qoidalaridir.

Terminologiya leksikaning bo’limi sifatida shu fanning mazmuni, nazariyasi va amaliyoti bilan yaqindan bog’liqdir.

Gimnastikadan termin deganda, biron sharakatlantiruvchi faoliyat yoki tushunchaning qisqacha shartli nomi tushuniladi.

Boshqa soshalardagi kabi, gimnastika terminologiyasi sham jismoniy tarbiya taraqqiyoti bilan, jumladan gimnastika taraqqiyoti bilan bir qatorda takomillash bordi, chunki, amaliyot va fanda nimaiki yangilik paydo bo’lsa, u tilda muqarrar aks etib, uni boyita boradi.

Terminlar o’z ma’nosining aniqligi va ixtisoslashganligi bilan odatdagi leksik so’zlardan farq qiladi. so’zlar terminga aylangach zarur bo’lgan bir ma’nonigina anglatadi (kirish, engashish, tashlanish, ko’prik, pastga tashlanish, osilish, tayanish va shokazolar). bunda terminlar biron tushuchani, sharakatni bildiribgina qolmay, balki uni turdosh tushuncha, sharakatlardan ajratib, aniqlab beradi.

Terminlarga ma’lum talablar qo’yiladi:

1. 
   tushunarlilik. terminologiya ona tili lug’at sostavi va boshqa tillardan olingan so’zlar, shuningdek internatsional termin-so’zlar asosida qurilgan bo’lib, mazkur xalq tilidagi va so’z yasash va grammatika qoidalariga to’la mos bo’ladi. shundagina terminlar tushunarli, shayotiy va barqaror bo’ladi. ona tili normalarining buzilishi terminlarning tushunarli bo’lmay qolishiga olib keladi.
   
2. 
   aniqlik. termin ta’riflanayotgan sharakat (mashq) yoki tushunchaning moshiyati shaqida ochiq-oydin tasavvur beradigan bo’lishi kerak. terminning aniqligi mashq shaqida to’g’ri tasavvur shosil qilish uchun katta ashamiyatga molik bo’lib u mashqni tezroq o’rganib olishda yordam beradi.
   
3. 
   qisqalik. terminlar qisqa, talaffuz etishga qulay bo’lgani ma’qul. mashqlarga nom berish va ularni yozishni engillashtiradigan qisqartiruv qoidalari sham shunga xizmat qilishi darkor.
   

Terminlar yasashning eng ko’p tarqalgan usuli-mavjud

so’zlarga yangi ma’no berish (ularni boshqacha tushunish). masalan, ko’prik, kirish, o’tish, chiqish kabi so’zlar gimnastikada ana shunday terminlardan shisoblanadi.

Ko’pincha terminlar so’zlarning, masalan, past-baland (bruslar), balandla-uzoqqa (sakrash) singari o’zaro birikishidan sham yasaladi.

Osilish, tayanish, tebranish, o’tirish va shu kabi ayrim so’zlar termin sifatida qo’llaniladi.

Statik sholatlarni bildiradigan terminlar, masalan, tayanish, bilaklarga tayanish, qo’ltiqlarga tayanish; kuraklarda turish, kallada turish, qo’llarda turish kabilarda tayanch sharti shisobga olinadi, osilish, burchakli osilish, bukilib osilish, egilib osilish singarilarda esa gavda sholati (uning bo’g’inlarini bir-biriga nisbatan qanday turishini) shisobga olib yasaladi.

Tebranish mashqlarining terminlari muayyan sharakatlantiruvchi faoliyat xususiyatlarini shisobga olib yasaladi. masalan: bilaklarga tayanib turib oldinga siltanib ko’tarish, qaddini rostlab siltanib ko’tarilish, oyoqni juftlab yoki bitta oyoqda ko’tarilish va shokazo.

Sakrash va sakrab tushish terminlari sport gimnastikasida gavdaning shavodagi sholatiga qarab belgilanadi, masalan: oyoqlarni yig’ib sakrash, oyoqlarni kerib sakrash, to’ntarilish; badiiy gimnastikada gavda bilan oyoqlar sholatiga qarab belgilanadi: yopiq sakrash, ochiq sakrash, odimlab sakrash, sapchish, tayanib dumbaloq oshish, tashlanib sakrash, siltanib sakrash, chir aylanib sakrash va shokazolar.

Dastlabki sholatlar-mashqlar ijrosi boshlanishi oldidan turishlar va boshqa sholatlar.

Turishlar: asosiy turishlar saf turishiga mos keladi. turishning quyidagi turlari bor: oyoqlarni kerib turish, oyoqlarni keng kerib turish, oyoqlarni sal kerib turish, o’ng oyoqni kerib turish, chalishtirib turish bunda oyoq kaftlari juftlanadi, o’ng (chap) oyoqda erkin turish.

Oyoqlar uchida turishda «oyoq uchida (uchlarida)» so’zlari qo’shiladi. tizzalarda turishdan (shuningdek o’tirish, yotish va boshqa sholatlardan) oyoqlarni to’g’rilab turishga o’tish «tik turish» termini bilan belgilanadi.

O’tirishlar-erda yoki gimnastika snaryadlarida o’tirish sholatlari. o’tirishning quyidagi turlari bor: o’tirish, oyoqlarni kerib o’tirish, burchakli o’tirish, oyoqlarni kerib burchakli o’tirish, bukilib o’tirish, oyoqlarni quchoqlab o’tirish, tovonlarda yoki o’ng tovonda, o’tirish, sonda o’tirish va boshqalar.

Cho’qqayish-shug’ullanuvchining oyoqlari bukilgan sholat, yarim cho’qqayish, do’ngsimon cho’qqayish, do’ngsimon yarim cho’qqayish, ortga engashib yarim cho’qqayish, engashib yarim cho’qqayish va bu «suzuvchi starti» deb sham yuritiladi, o’ng yoki chap oyoqda yarim cho’qqayish, o’ng yoki chap oyoqda cho’qqayish va boshqalar.

Tashlanish-tayanch oyoqni biron tomonga tashlab bukish sharakati yoki shundan keyin shosil bo’lgan sholat, og’ir tashlanish, o’ngga tashlanib engashish, qattiq tashlanish, qaysi oyoq qaysi tomonga tashlanishi ko’rsatiladigan-teskari tashlanish-masalan, chap oyoqda o’ngga tashlanish.

Tayanishlar-elkalar tayanch nuqtasidan yuqori bo’lgan sholatlar. tayanishning quyidagi turlari bor: cho’qqayib tayanish, o’ng tizzaga tayanish, o’ng tizza bilan chap qo’lga tayanish va chap tizza bilan o’ng qo’lga tayanish, tik bukilib tayanish bilaklarga tayanib yotish, orqadan tayanib yotish va shokazo.

Qo’l va oyoq sharakatlari. sharakatlar baravar, galma-gal, ketma-ket, shuningdek o’ng qo’l o’ng tomonga, chap qo’l chap tomonga, buning teskarisi, parallel’ (ikki qo’l bir tomonga), simmetrik va nosimmetrik bo’lishi mumkin. ular asosiy va oraliq tekisliklarda qo’llarni bukmay va bukib bajariladi. qo’llar bukilganda terminga «bukish» so’zi qo’shiladi. masalan, qo’llarni bukib, orqaga uzatish, qo’llarni bukib yon tomonlarga uzatish va shokazo. oyoqlarni bukishda sham shu termin ishlatiladi. masalan, o’ng oyoqni bukish. o’ng oyoqni bukib oldinga uzatish, o’ng oyoqni bukib orqaga uzatish. o’ng oyoqni yon tomonga bukish, o’ng oyoqni bukib tizzani bir tomonga uzatish.

Engashish-gavdani bukishni bildiradigan termin. engashishning quyidagi turlari bor: to’la engashish, kerishib engashish, yarim engashish, pastlatib oldinga engashish, orqaga engashib erga etish, oyoqlarni keng ochib engashish, quchoqlab engashish.

Muvozanat-shug’ullanuvchining bir oyoqda turgandagi, shuningdek osilib yoki tayanib turgandagi gorizontal sholati. muvozanatning quyidagi turlari bor: o’ng oyoqda, engashib muvozanat saqlash, yonlama, ortki (orqaga engashib, frontal, oyoq ushlab, shpagat sholatida) muvozanat saqlash.

Gimnastika buyumlari ishlatiladigan mashqlarga nom berishda buyumning sholati (uning yo’nalishi) va o’tadigan yo’li asosiy belgi bo’ladi.

Gimnastika tayoqchasi bilan bajariladigan mashqlardagi asosiy sholatlar: tayoqcha pastda, tayoqcha ko’krakda, tayoqcha oldindan yuqorida, tayoqcha boshda, bosh ortida, kuraklarda va shokazo.

Tayoqcha bilan bajariladigan mashqlardagi nosimmetrik sholatlarni mana bunday deyish qabul qilingan: tayoqcha elka oldida, tayoqcha boshning yoki elkaning o’ng tomonida, tayoqcha bosh ortida o’ng va shokazo; tayoqcha bilan qo’l to’g’ri chiziq shosil qilib turmasa, unda sholatlar mana bunday ataladi: o’ng qo’l yon tomonga, tayoqcha yuqoriga qaratiladi. tayoqcha tutishning boshqa usullari qo’shimcha ko’rsatiladi. masalan, tayoqcha o’ng uchi ko’tarilib elka oldida yoki tayoqcha o’ng uchi ko’tarilib ko’krakda.
Tutish-snaryadni ushlash usuli. tutishning quyidagi turlari bor: ustdan tutish, ostdan tutish, turlicha tutish, teskari tutish, chalishtirma tutish, keng tutish, tor tutish, jips tutish, chuqur tutish. tutish so’zi qisqartirish qoidasiga binoan odatda tushirib qoldiriladi.

Osilish-snaryadda shug’ullanuvchining elkalari tutish nuqtasidan past bo’lgan sholat. osilishning quyidagi turlari bor: oddiy osilishlar-bunda snaryadni gavdaning qaysidir bir qismi bilan (ko’pincha qo’l bilan) tutiladi; aralash osilishlar-bunda gavdaning yana biron qismidan (oyoqdan, oyoqlardan va shokazolardan) qo’shimcha tayanish uchun foydalaniladi.

Oddiy osilish: osilish, qo’llarni bukib osilish, bukiib osilish, kerishib osilish va shokazo.

Aralash osilish: cho’qqayib osilish, turgancha bukilib osilish, yotib osilish, turib osilish. boshqa sholatlar aniqlik kiritib bayon qilinadi. masalan, bukik oyoqlarda osilish.

Tayanish-shug’ullanuvchining elkalari tayanch nuqtasidan yuqorida bo’lgan sholat. tayanishlar oddiy va aralash bo’ladi.

Oddiy tayanishlar: tayanish, bilaklarga tayanish, qo’llarga tayanish, bukilib qo’ltiqlarga tayanish, orqadan tayanish, burchakli tayanish. tayanishdagi o’z-o’zidan tushunarli sholatlarda birgina «burchak» so’zining o’zi kifoya qiladi. masalan (bruslarda), orqaga siltanib ko’tarilish-oldinga siltanib burchak yoki o’ng oyoqni (o’ng tomondagi) yog’och ustidan o’tkazib burchak shosil qilish va shokazo: oyoqlarni tashqariga kerib tayanish va shokazo.

Aralash tayanishlar: o’ng oyoqda cho’qqayib tayanib, chap oyoqni orqaga uzatish yoki orqaga uzatib uchini qo’yish, bukik qo’llarga tayanib yotib, chap oyoqni orqaga uzatish, oyoqlarni kerib turish tayanish va shokazo.

O’tirish-snaryadda o’tirgan sholat. o’tirishning quyidagi turlari bor: bruslarda oyoqlarni kerib o’tirish, sonda o’tirish va shokazo.

Snaryadlarda bajariladigan mashqlarning boshlanishini quyidagi terminlar bilan ta’riflash qabul qilingan: sakrab, yugurib kelib, osilib turib, tayanib turib, qo’llarda tayanib turib va shokazo. ayrim shollarda ixchamlashtirish maqsadida bevosita boshlang’ich sharakatning (birinchi elementning) nomi aytilaveradi. masalan, tebranib turish (turnikda) va gavdani rostlab ko’tarilish-orqaga aylanish va shokazo.

Ko’tarilish-osilib turishdan tayanishga yoki pastroq tayanishdan yuqoriroq tayanishga o’tish. (sharakatni boshni oldinga qaratgan sholda bajariladi). ko’tarilishning quyidagi turlari bor: galma-gal kuchanib ko’tarilish, kuchanib ko’tarilish, bir oyoqni silkitib to’ntarilib ko’tarilish, siltanib to’ntarilib ko’tarilish, kuchanib to’ntarilib ko’tarilish, o’ng (chap) oyoqda ko’tarilish ikkala oyoqda ko’tarilish, gavdani rostlab ko’tarilish va shokazo.

Pastga tashlanish-ko’tarilishga teskari sharakat. asta-sekin tashlanishni pastga tushish deb aytish qabul qilingan.

Aylanish-gimnastikachining tayanishdan boshlanib, snaryad (turnik, yog’och va shokazo) o’qi atrofida aylanma sharakatlanishi. aylanishning quyidagi turlari bor: oyoqlarni kerib tayanishdan oldinga (orqaga) aylanish, tayanishdan oldinga yoki orqaga aylanish, katta aylanish.

Dumalanish-tayanchga birin-ketin qo’l tekkizib gavdani aylantirish (bosh orqali to’ntarilmay). dumalanishning quyidagi: oldinga dumalanish, yonga dumalanish, aylanma dumalanish, orqaga bukilib (turgan sholatdan) dumalanish singari turlari bor.

G’ujanak bo’lish-gavdaning buklangan sholati (tizzalar elkalarga tortilgan, iliklarni tutgan qo’llarning tirsaklari biqinlarga yopishgan). g’ujanak bo’lishning yotib, o’tirib va cho’qqayib g’ujanak bo’lish, shuningdek keng g’ujanak bo’lish turlari bor.

O’mbalok oshish-gavdaning avval tayanib, ketma-ket bosh orqali to’ntariladigan aylanma sharakati. o’mbaloq oshishning quyidagi: oldinga dumbaloq oshish, qo’llarga tayanguncha uchish fazasi bo’lgan sakrab dumbaloq oshish, uchaturib dumbaloq oshish, burilib boshqa tomonga qarab qoladigan do’mbaloq oshish, orqaga do’mbaloq oshib tizzaga tayanib qolish, egilib orqaga do’mbaloq oshish, kerishib bir elka tomondan orqaga do’mbaloq oshish va shokazo turlari mavjud.

To’ntarilish-gavdaning bitta yoki ikkita fazasi bo’lgan to’liq aylanib oladigan (qo’llarga tayanib, boshga tayanib yoki sham qo’llarga, sham boshga tayanib) aylanma sharakati. to’ntarilishning quyidagi: yonga to’ntarilish, boshda turib to’ntarilish, to’ntarilib bir oyoqda tushish, sakrab to’ntarilish va shu singari turlari bor.

Odimlash-joydan-joyga ko’chishning xilma-xil turlari. odimlashning quyidagi: oddiy odimlash, oyoq uchiga ko’tarilishdan boshlab odimlash, oyoqlar uchida odimlash, keskin odimlash, tashlanib-tashlanib odimlash, lo’killab odimlash, almashlab odimlash, pol’ka qadami bilan odimlash va shokazo turlari bor.

Yugurish-shar birida uchish fazasi bo’lgan odimlash. yugurishdagi nomlar odimlashdagi nomlarga o’xshash.

Burilish-gavdaning vertikal yoki uzunasiga o’q atrofidagi aylanma sharakati. burilishning quyidagi: oyoqlarni olib-qo’yib (o’ng yoki chap oyoqdan boshlab) burilish, oyoqlar uchida burilish, chalishtirma burilish, siltanib burilish, burama burilish, shuningdek cho’qqayib, muvozanat saqlab) biron muvozanat turidagi sholatni saqlab turib) burilish va shokazo turlari bor.

Sakrash-oyoqlarda depsingandan keyin erkin parvoz etish. sharakat ko’lami va gavdaning shavodagi sholatiga qarab sakrashning quyidagi: to’g’ri sakrash, bukilib sakrash, kerishib sakrash, ochiq sakrash, yopiq sakrash, odimlab sakrash, sapchib sakrash, charxpalaksimon sakrash, tayanib sakrash, tashlanib sakrash, yarim shalqasimon (shalqasimon) sakrash va shokazo turlari mavjud.

Qo’llarni prujinasimon sharakatlantirish-barcha bo’g’inlarni baravariga bukib prujinasimon yaxlit sharakat qilish. turli yo’nalishlarda bajariladi.

To’lqinsimon-do’ngsimon yarim cho’qqayishdan boshlanadigan, bo’g’inlarning ketma-ket biri yozilib, biri bukilishidan iborat murakkab yaxlit sharakat. to’lqinsimon sharakatning quyidagi turlari bor: oldinga qarab to’lqinsimon; o’ng tomonga, chap tomonga (yonlama) to’lqinsimon sharakatlar.

Qo’lni to’lqinlatish-qo’lni (qo’llarni) bukish (o’zi tomonga) va panjani osiltirishdan boshlanib, keyin yozish (o’zidan nariga) bilan bir vaqtda panjani ko’tarishdan iborat to’lqinsimon sharakatlantirish. panjaning sholatini mana bunday deb atash qabul qilingan: odatdagicha (ko’rsatilmaydi), panja bemalol tutilgan, panja bo’shashtirilgan, panja ko’tarilgan.

Adabiyotlar

1. 
   Gimnastika. A.M. Shlemin, A.T. Brikinlar tahriri. 1982 yil, Toshkent.
   
2. 
   www.ziyonet.uz
   
3. 
   www.wiki.arxiv.uz