Гидрометрия

Синов саволлари:
1.Сув ўлчаш постларини қуришда қандай тамойилларга асосланади?
2. «0» график текислиги деганда нимани тушунасиз?
3. «0» график текислиги қандай танланади?
4. Кузатишларни «0» график текислигидан олиб боришдан асосий мақсад нима?
5. Орттирма қандай ҳисобланади?


1.1.4. Сув ўлчаш постларини қуриш учун жой танлаш
ва унда бажариладиган ишлар

Ушбу мавзуда сув ўлчаш постларини қуриш учун жой танлашда нималарга эътибор бериш кераклиги, бажариладиган ишлар таркиби, постни бир жойдан иккинчи жойга кўчириш вақтида амалга ошириладиган ишлар ёритилади.

Сув ўлчаш постини ташкил этиш учун жой танлаш масъулиятли ва шу билан бирга мураккаб вазифа ҳисобланади. Шу мақсадда жой танлаш вақтида қуйидагиларни эътиборга олиш зарур:
1) дарёнинг иккала қирғоғи бир-бирига симмотрик бўлиб, ўртача қияликда бўлиши корак;
2) дарё ўзани маълум масофада тўғри чизиқли йўналишда бўлиши лозим;
3) дарё ўзанининг ролüофи мураккаб бўлмаслиги керак;
4) танланган жой атрофида дам олиш, рекреация жойлари, дарё ўзанидан қум, шағал оладиган карüорлар бўлмаслиги лозим;
5) дарёга оқава сувлар қўшилмаслиги ва сув сатҳига таъсир қилувчи бошқа омиллар бўлмаслиги корак;
6) пост аҳоли яшаш жойига яқин бўлиши корак;
7) почта, толограф ва интернет алоқалари яқин бўлиши лозим.
Биринчи ҳолат шундан иборатки, сув ўлчаш постини қуриш учун танланган дарё участкасида шу дарёга хос бўлган хусусиятлар мужассам бўлиши лозим.
Иккинчи ҳолатни эътиборга олиш танланган дарё участкасида ўлчаш ва кузатиш ишларини олиб боришни осонлаштиради. Бу эса ўлчаш ишларини þқори аниқликда бажаришга имкон беради. Кўрсатилган ҳолатларни эътиборга олиш тоғ дарёларида анча мураккабдир. Шунинг учун қайд этилган талаблар жойнинг ўзида эътиборга олиниши зарур.
Агар биз дарё участкасини нотўғри танласак, þқоридаги талабларни эътиборга олмасдан, сув ўлчаш постини ташкил қилсак, бу ҳолат ўлчашда койинчалик, кузатиш ишларининг аниқлиги ва сифатига салбий таъсир этади. Шунинг учун ҳам сув ўлчаш постини ташкил қилиш мақсадида жой танлаш вазифаси тажрибали мутахассислар иштирокида амалга оширилади.
Шу мақсадда сув ўлчаш постини ташкил этаётган ташкилот томонидан махсус гуруҳ тузилиб, ушбу гуруҳдаги муҳандис - тохниклар дала шароитида қуйидаги ишларни бажаради:
1) дарёнинг сув ўлчаш пости қурилиши мўлжалланган участкасини умумий кўздан кочириб чиқиш;
2) бу участкада тезоқар ёки димланиш бор-йўқлигини аниқлаш;
3) махсус топографик ишларни бажариш.
Þқоридаги ишларни бажаришда гуруҳ аъзолари дарёнинг сув режими ҳақидаги архив маълумотларини ҳамда маҳаллий аҳолининг фикр-мулохазаларини ҳам инобатга оладилар. Умуман олганда, шундай жойни танлаш коракки, дарёнинг табиий ҳолатига таъсир қилувчи омиллар мумкин қадар кам бўлсин. Сув ўлчаш постини қуриш вақтида димланиш ҳодисасига жуда катта эътибор борилади. Димланишнинг тарқалиш узоқлиги қуйидаги ифода билан ҳисобланади:
, м ( 1.2 )
бу орда: L-димланишнинг тарқалиш узунлиги; h₀-туғон қурилмадан олдинги пайтдаги чуқурлик; z-димланиш баландлиги; a-коэффиционт бўлиб, унинг қиймати функцияга боғлиқ ҳолда махсус жадвалдан аниқланади; h₀ + z -лойиҳа маълумотларидан олинади.
Топографик ишларнинг тури ва ҳажми ташкил этилаётган постнинг разрядига ва фаолият даврининг давомийлигига боғлиқ. Агарда пост вақтинча сув ўлчаш ишларини олиб боришга мўлжалланган бўлса, танланган дарё участкасида ярим инструмонтал съёмка ишлари олиб борилади. Бунда қуйидаги ишлар бажарилади:
1) жойнинг план ва баландлик асосини тузиш;
2) танланган профилларда чуқурлик ўлчаш ишларини бажариш;
3) атроф манзарасини кўз билан чамалаб, съёмка қилиш.
Съёмка қилиш чогараси дарёнинг узунлиги бўйича унинг конглигига нисбатан 5 марта катта бўлган участкада олиб борилади. Масалан, дарёнинг конглиги 10 м бўлса. Дарё участкаси 50 м масофада съёмка қилиниши корак. Бунда съёмка қилиш ишлари дарёда максимал сув сатҳи кузатилиши мумкин бўлган жойдан 0,5-1 м þқоридан амалга оширилади.
Агар қурилиши режалаштирилган сув ўлчаш пост доимий кузатишлар олиб бориш учун мўлжалланган бўлса, у ҳолда танланган дарё участкасида, þқоридаги ишлар билан бир қаторда, қўшимча монзула ёки тоодолит ёрдамида тўла инструмонтал съёмка ўтказилиши лозим.
Þқорида қайд этилган дала ишлари тугагандан сўнг дарё участкасининг тавсифи тузилади. Ушбу тавсифи дарёнинг номи, постнинг жойлашган ўрни, дарёнинг сув режими тўғрисидаги асосий маълумотлар, тошқин даври, қандай амалий мақсадлар учун фойдаланиши, кузатилган ва кузатилиши мумкин бўлган ҳодисалар ва ҳоказолар акс эттирилиши лозим. Агар дарё ҳавзаси ва ўзаннинг морфомотрик эломонтлари ҳамда жойнинг табиий-гоографик шароити тўғрисидаги маълумотлар мавжуд бўлса, улар ҳам шу баённомада борилади.
Дала ишлари ёрдамида тўпланган маълумотлар, дарё участкасининг плани ва тавсифи биргаликда ушбу сув ўлчаш постининг паспорти ҳисобланади.