Гидрометрия

Синов саволлари:
1.Қишки давр учун дарё оқимини ҳисоблашда қандай усуллардан фойдаланиш мумкин?
2. Қишки ўтиш коэффиционти қандай ҳисобланади?
3. Қишки вақтинчалик сув сарфи эгри чизиғи графиги қандай дарёларда қўлланилади?


1.6. Дарёларнинг лойқа оқизиқларини кузатиш ва уларни
ўлчашда қўлланиладиган асбоблар
Ушбу мавзуда дарёларнинг лойқа оқизиқларини ўрганиш, уларнинг ҳосил бўлиши ва бу жараёнга таъсир этувчи омиллар, оқизиқларнинг турлари ҳамда уларни ўлчашда қўлланиладиган асбоблар ҳақида маълумот берилади.
Ер сиртида ҳаракатланаётган сув оқими маълум иш бажариш қобилиятига эга бўлади. Шу туфайли дарё сувларида доимо маълум миқдорда эриган моддалар ва қаттиқ жинслар мавжуд бўлади. Ана шу қаттиқ жинслар ва эриган моддалар режимини ўрганиш, ўлчаш ва миқдоран баҳолаш ҳам гидрометрия фанининг вазифаси ҳисобланади.
Маълум вақт давомида дарёлар суви билан олиб котиладиган қаттиқ жинслар ва эриган моддалар оқизиқлар оқими доб аталади.
Ҳар бир дарё ва бошқа сув объетларидан халқ хўжалигида самарали фодаланиш учун уларнинг фақатгина сув режимини ўрганиб қолмай, балки оқизиқлар оқимини ҳам ўрганиш зарур. Оқизиқларнинг дарёлар сувида пайдо бўлиш жараёнини ва уларнинг режимини ўрганиш, миқдорини аниқ ҳисобга олиб бориш ҳар қандай гидротехник иншоотни лойиҳалаш, қуриш ва улардан фойдаланишда катта аҳамиятга эга.
Юкорида кайд этилгандек ер þзасида оқаётган сув массаси оғирлик кучи таъсири натижасида қандайдир иш бажариш қобилиятига эга бўлади. Дарё оқими бажарадиган ишнинг ўлчами оқаётган сув ҳажмига ва дарё ўзанининг нишаблигига боғлиқ.
Дарёдаги сув сарфи (Q, м³¤с), дарё участкасининг пасайиш миқдори (Н, м) ва сувнинг ҳажм бирлигидаги оғирлиги (103 кг ¤м³) маълум бўлса, дарё сувининг энергиясини (Е) қуйидаги ифода билан ҳисоблаш мумкин:

Е = ×Q×H = 1000 Q×H×103 Q×H .

Дарё энергиясини киловаттда ҳам ифодалаш мумкин. Маълумки, 1 квт = 102 кг×м ¤ с
Оқизиқларнинг ҳосил бўлишига таъсир этадиган яна бир омил-атмосфора ёғинларидир.
Оқизиқлар дарё ўзанида ҳаракатланишига боғлиқ ҳолда, икки турга ажратилади:
1. Муаллақ оқизиқлар, улар дарё ўзанида муаллақ ҳолда ҳаракатланади;
2. Ўзан туби оқизиқлари, улар ўзан тубида ҳаракатланади.
Оқизиқларни шу белгиларига кўра икки турга ажратишда коскин чогара йўқ. Чунки ўзанда сувнинг оқиш тозлигига боғлиқ ҳолда муаллақ оқизиқлар ўзан туби оқизиқларига ёки, аксинча, ўзан туби оқизиқлари муаллақ оқизиқларга айланиб туриши мумкин. Бундай алмашинишда оқизиқларнинг гидравлик йириклиги ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Гидравлик йириклик доб, турғун ҳолатдаги сувда маълум диамотрга эга бўлган оқизиқларнинг чўкиш тозлигига айтилади.
Махсус гидрометрик ишларни бажариш жараёнида қуйидагиларни аниқлаш мумкин:
- муаллақ оқизиқлар сарфини (R, кг ¤с);
- ўзан туби оқизиқлари сарфини (G, кг ¤с);
- дарё сувида эриган моддалар сарфини (S, кг ¤с).
Муаллақ оқизиқлар сарфини сувнинг лойқалигидан намуна олишга асосланиб аниқлаш мумкин:
, кг/с.
Сувнинг лойқалиги r эса қуйидаги ифода билан аниқланади:

бу орда: Рн - намунадаги оқизиқлар оғирлиги, граммда; V-олинган намунанинг ҳажми, миллилитрда.
Ўзан туби оқизиқлари сарфини ўлчаш эса намланган поримотрнинг ҳар бир мотр узунлигидан бир сокундда оқиб ўтаётган оқизиқлар миқдорини (g) ўлчашга асосланган, яъни:
g = , г/мс. бу орда: Р_н - намунадаги оқизиқлар оғирлиги, граммда; t- кузатиш давомийлиги, секундда; l - асбобнинг оқизиқларнинг қабул қилиб олаётган қисмининг конглиги, метрда.
Эриган моддалар сарфини ўлчаш сувнинг минораллашув даражасини (a) ўлчашга асосланган:

бу орда: Рс - қуруқ ҳолатдаги эриган моддалар миқдори, граммда; V - олинган намунанинг ҳажми, миллилитрда.
Гидрометрияда юқорида қайд этилган уч хил кўринишдаги оқизиқларни ўлчашда турли усуллар ва асбоблардан фойдаланилади.