Gidromeliorativ

Beton qorishmalari uchun badyalar.
a – ag‘dariladigan; b – ag‘darilmaydigan, ikki zatvorli;
d – ag‘darilmaydigan rolik zatvorli; e – beton qorishmasi solingan
badyanirng dastlabki holati; f – kran yordamida ko‘tarilgan holati.
1 – zatvor; 2 – tashqi titratkich.

---

93
Bunday turdagi transport vositalari sifatida – bortli avtomobillar, 
o‘ziag‘dargich  avtomobillar  (avtosamosvallar)  va  avtobe-
tonqorgichlar  qo‘llaniladi.  Qurilish  amaliyotidan  kelib  chiqqan 
holda va betonning bir qator xossalari inobatga olinganda, bir marta 
tashiladigan beton qorishmasi hajmi 1...5 m
3
 oralig‘ida bo‘lishi 
tavsiya qilinadi.
Avtotransport  vositalari  ichida  ham  o‘ziag‘dargich  (avtosa-
mosvallar)  avtomobillar  nisbatan  ish  jarayoni  uchun  qulay  hi-
soblanadi. Ya’ni  ularning  yuk  ko‘tarish  qobiliyatlaridan  yuqori 
darajada  foydalanish  mumkinligi,  ishchi  organiga  qo‘shimcha 
ravishda asbob-uskuna o‘rnatishga ehtiyoj yo‘qligidir.
Bundan tashqari, zarur sharoitlarda avtosamosvallardan boshqa 
turdagi qurilish materiallarini (grunt, yog‘och, tosh, qum va h.k.) 
tashishda ham foydalanish imkoniyati bo‘ladi. Umuman olganda, 
avtosamosvallarga beton qorishmasini yuklash bo‘yicha ham beton 
tayyorlash korxonalarida qulay sharoitlar yaratilgan. Harakatlanish 
jarayonida ma’lum darajada ajratiladigan sement suvining yo‘qolishini 
oldini olish uchun avtosamosval ishchi organi birlashma qismlari 
maxsus rezinalar bilan berkitilishi tavsiya qilinadi. Tashib kelingan 
beton  qorishmasi  bajarilayotgan  texnologik  jarayonga  bog‘liq 
ravishda badyalarga yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri betonlashtirish bloklariga 
ag‘darilishi mumkin. Avtosamosval ishchi organi har bir sikl ishdan 
keyin yuvilib, tozalanishi kerak.
Ba’zi sharoitlarda beton qorishmasini badyalarga joylab, bortli 
avtomobillarda ham tashish mumkin. Ammo, bu usulning noqulayligi 
shundaki, yuklash va tushirish jarayonlarida qo‘shimcha ravishda 
kranlar yoki yuk ko‘tarish qurilmalari ishtirok etishi avtosamosvallarga 
nisbatan texnik-iqtisodiy jihatdan samarasiz hisoblanadi. Umuman 
olganda, avtomobil transport vositasida (bortli va o‘ziag‘dargich 
avtomobillarda) beton qorishmasini tashish 25...30 km gacha bo‘lsa, 
betonning asosiy sifat ko‘rsatkichlari saqlanishi qurilish amaliyotida 
isbotlangan. Bundan tashqari, beton qorishmasi tarkibiga gidrotatsiya 
jarayonini sekinlashtiruvchi maxsus qo‘shimchalar qo‘shilsa, tashish 

---

94
masofasi 50–70 km gacha ham bo‘lishi mumkin. Masalan, yuqorida 
aytilgan texnologiyani qo‘llagan holda Norin daryosida bunyod 
etilgan Kurpsoy GES qurilishida beton qorishmasi Totogpul GES 
ishlab chiqarish bazasida joylashgan sement-beton zavodidan, ya’ni 
40 km masofadan avtosamosvallarda keltirilgan.
Avtosamosvallar yoki maxsus beton qorishmasi tashuvchi av- 
tomobil transporti vositalari bilan tashiladigan betonning bir ish 
smenasidagi hajmi quyidagicha aniqlanadi:
  Q = q 60T
sm
K
v
 /t
ts
 m
3
/smena. 
(2.29)
Bu yerda: q - transport vositasi bilan bir martada tashiladigan 
beton qorishmasi hajmi, m
3
;
T
sm
 - bir ish smenasi davomiyligi, soat;
K
v
 - transport vositasini ekspluatatsiya qilish jarayonida ish vaq- 
tidan foydalanishni hisobga oluvchi koeffitsiyent (K
v
=0,8-0,9);
t
s
 
- 
beton  qorishmasining  tashish  jarayoni  bir  davrasining 
(siklining) davomiyligi:
t
s
 = t
yuk
 + t
yu.x
 +t
tuk
 + t
s
.
x
 + t, min. 
(2.30)
Bu yerda: t
yuk
 - beton zavodi yoki korxonasida transport vosi 
tasiga beton qorishmasini yuklashga ketadigan vaqt bo‘lib, transport 
vositasi ishchi organi sig‘imga bog‘liq ravishda 5-8 daqiqa qabul 
qilish mumkin;
t
yu.x
  –  transport  vositasining  beton  zavodidan  belgilangan 
obyektgacha yuk holatida harakatlanish vaqti,
t
tuk
 – transport vositasining beton qorishmasini to‘kish vaqti 
(t
tuk
≈2...3 min), min;
t
s.x
 – transport vositasining beton zavodi tomonga salt harakat-
lanish vaqti, min;
t
’ 
– transport vositasiga xizmat ko‘rsatish, ishchi organini yuvish, 
tozalash uchun ketadigan vaqt (t≈4–6), min.
Qurilish jarayonida beton ishlari jadalligi ehtiyojini qondirish 
uchun transport vositalarining kerakli sonini quyidagicha aniqlash 
mumkin:
N
tr
 = J·t
ts
/ q. 
(2.31)

---

95
Bu yerda: J-beton ishlari bir soatdagi jadalligi, m
3
/soat;
Agar, suv xo‘jaligi obyektlari qurilishi uzoq muddat davom 
etsa va beton ishlari hajmi katta bo‘lsa, beton qorishmasini tashish 
jarayonlarini talab darajasida va uzluksiz amalga oshi rish uchun 
avtotransportlar parkini tashkil qilish maqsadga muvofiqdir va undagi 
mashinalar soni quyidagicha aniqlanadi:
N
p
 = 1,5N
tr
 /K’, dona 
(2.32)
Bu  yerda:  K’≈0,65  bo‘lib,  transport  vositalarining  texnik 
sabab- larga ko‘ra ish jarayoniga chiqarilmasligini hisobga oluvchi 
koeffitsiyent.
2.16-rasm.