Gidromeliorativ

Qazilma va to‘kmalarning ko‘ndalang  
qirqimlarining elementlari:
a – qazilma; b – ko‘tarma; d – chuqur qazilma; e – qazilma va 
ko‘tarmalar qiyaliklari. 1 – qazilma ko‘ndalang qirqimi; 2 – 
qazilma tubi; 3 – qazilma qiyaligining pastki nuqtasi; 4 – qazilma 
qiyaligi; 5 – qazilma ustki nuqtasi; 6 – berma; 7 – ko‘tarma usti; 
8 – ko‘tarma ustki nuqtasi; 9 – ko‘tarma qiyaligi; 10 – ko‘tarma 
qiyaligining pastki nuqtasi; 11 – ko‘tarma asosi; 12 – oraliq berma.

---

21
Yer ishlarining hajmlarini aniqlash
Suv xo‘jaligi qurilishida har xil ko‘rinishdagi kanallar, zax 
ko‘chirish  tarmoqlari,  quvurlar  uchun  transheyalar,  inshoot 
xandaqlari, tuproq to‘g‘on va marzalar ko‘p uchraydi. Bajariladigan 
yer ishlarining hajmi geometrik shakllar hajmini topish ifodalari 
yordamida  aniqlanadi.  Misol:  trapetsiya  yuzasini  aniqlab  uni 
uzunligiga ko‘paytirsak, trapetsiya shaklidagi kanal qurishda qazib 
chiqariladigan grunt hajmi kelib chiqadi. Qurilishda bajariladigan 
barcha yer ishlari hajmi gruntning tabiiy holdagi zichligi bo‘yicha 
aniqlanadi. Shuning uchun ham bajariladigan yer ishlarining loyihaviy 
va ishlov berish davridagi hajmi bir-biridan farq qiladi.
Loyihaviy (geometrik yoki profi lli) hajmlar inshoot loyihasida 
nazarda tutilgan geometrik o‘lchamlar bo‘yicha hisoblanadi.
Ishlab chiqarish hajmlari gruntlarni qayta ishlov berishda hosil 
bo‘luvchi qo‘shimcha hajmlarni, shuningdek, yaroqsiz gruntlarni 
chiqarib tashlash va almashtirishni hisobga olgan holda, amalda 
bajarilgan ishlar hajmiga mos keladi.
Kanallarni ko‘rish bo‘yicha ishlarni bajarish tajribasini tahlil 
qilish natijasida loyihaviy va ishlab chiqarish hajmlari o‘rtasida 
quyidagi bog‘liqlik mavjudligi aniqlanadi.
V
ishl. chik.
 = (1,3 – 2,0) V
loy.
 
(2.1)
Qazilmada qazib olingan grunt ko‘tarmalarga surilishi lozim. 
Grunt konlari va grunt zaxiralarida ishlarning noprofilli hajmlarini 
kamaytirib, profi lli qazilmalardan profilli ko‘tarmalarga gruntlarni 
surish maqsadga muvofiqdir. Qazib olingan gruntlardan ratsional 
foydalanishga grunt hajmlari balansini tuzish orqali erishish mumkin.
Grunt hajmlari balansi - bu loyihaviy hujjat bo‘lib, qazilma va 
ko‘tarmalar orasida gruntlarning ratsional taqsimlanishini aks ettiradi.
U gruntning surish masofasini va obyekt bo‘yicha yer ishlarining 
umumiy narxini minimal qiymatlarida, ko‘tarmalarni ko‘tarish uchun 
profilli qazilmalardan, gruntlardan samarali foydalanishni hisobga 
olgan holda, chizma va jadval ko‘rinishida tuziladi.

---

22
Grunt hajmlari balansi tuzilganda yaroqsiz gruntlarni chiqarib 
tashlash, asosni tayyorlash, qayta ko‘mish va gruntni qo‘shimcha 
surish bilan bog‘liq ishlar hamda profilli ko‘tarmalarda gruntning 
yo‘qolishini hisobga olish kerak. Barcha qazilmalar hajmlari yig‘indisi 
barcha ko‘tarmalar hajmlari yig‘indisiga teng bo‘lishi lozim.