Gidromeliorativ

 
(2.26)
Bu yerda: δ
i
, Ԝ
i
 
– bir m
3
 beton qorishmasi tayyorlash uchun 
materiallarning me’yoriy og‘irligi (shag‘al, qum, sement, suv) va 
hajmi.
Qorishmani  yaxshilab  aralashtirish  uchun  betonqorgich  ba-
rabaniga materiallar belgilangan 
V
yuk
 
nisbatan 10 % ortiqcha yoki 
kam materiallar yuklanishi, beton qorishmasi bir jinsliligining keskin 
yomonlashishiga olib keladi.
Yirik  va  mayda  to‘ldiruvchilar  turli  xildagi  qadoqlash  us-
kunalarida  (dozatorlarda)  qadoqlanishi  mumkin.  Davriy  ha-
rakatlanadigan qadoqlash uskunalari maxsus hajm yoki og‘irlikni 
o‘lchashga  moslashgan  yashiklarga  ega  bo‘lib,  ular  yuqorida 
joylashadigan bunkerlardan maxsus zulfunlar orqali to‘ldiriladi. 
Og‘irlik  bo‘yicha  qadoqlash  uskunalari  yashiklarida  tarozi 
mexanizmlari bo‘lib, material og‘irligi kerakli miqdorga yetganda, 
zulfunlar avtomatik ravishda yoki mexanik usulda yopiladi.
Uzluksiz harakatlanuvchan betonqorgichlar uchun boshlang‘ich 
materiallar ham uzluksiz ravishda yetkazib beradigan qadoqlash 
uskunalari qo‘llaniladi.

---

87
Avtomatlashgan  boshqaruv  tizimiga  ega  bo‘lgan  beton  tay-
yorlash korxonalarida uzluksiz ishlaydigan qadoqlash uskunalarining 
asosiy ishchi organlari lentalar, novlar, shneklar va boshqalar bo‘lishi 
mumkin. Transport qilinayotgan materiallar miqdorining o‘zgarishi 
maxsus o‘rnatilgan datchiklar orqali avtomatika blokiga beriladi, 
bu yerda materiallar belgilangan miq dorlari uchun signallar ishlab 
chiqilib, qadoqlash uskunasining barcha qismlari belgilangan rejimda 
ishlashi boshqariladi.
Davriy boshqariladigan betonqorgichlarning ish unumdorliklari 
quyidagi formula yordamida aniqlanishi mumkin:
U 
k 
V
chi
nK
v
 /1000kV
yuk
K
chiq
nK
v
. 
(2.27)
Bu yerda: K
v
 – ish vaqtidan foydalanish koeffitsiyenti;
n=3600/T
s
 
– 
bir soat ichida beton qorishmasi tayyorlash sikllari 
soni;
T
s
 = t
1
 
k 
t
2
 
k 
t
3
 – bir siklning davomiyligi, sek.
t
1
 
– 
betonqorgichga materiallar yuklash davomiyligi, sek.
t
2
 – beton qorishmasini aralashtirish davomiyligi, sek.
t
3
 – betonqorgichdan tayyor mahsulotni transport vositasiga 
ag‘darish davomiyligi, sek.
Beton tayyorlashda bir soat ichidagi sikllar soni qurilma va 
asbob-uskunalar o‘lchamlari, tayyorlanadigan qorishma xossalari 
va jarayonlarining avtomatlashtirilish darajalariga bog‘liqdir. Yirik 
betonqorgichlardagi qorishmani aralashtirish davomiyligi ancha 
uzoq bo‘lishi mumkin, chunki katta hajmdagi materiallarni ma’lum 
tezlikda (imkoni boricha past tezlikda, ya’ni qorishmaga markazdan 
qochma kuch ta’sirining oldini olish uchun) qorishma bir jinsli holatga 
kelguncha aralashtirilishi lozim.
Beton qorishmasini tayyorlashga mo‘ljallangan barcha kor-
xona  va  qurilmalar  quyidagicha  sinf  turkumlanadi:  belgilan-
gan maqsadi bo‘yicha (tovar beton ishlab chiqish - doimiy, turli 
iste’molchilarga xizmat qiluvchi va vaqtinchalik ma’lum bir obyektga 
xizmat qiluvchi); ixchamligi bo‘yicha (ko‘chma, statsionar, yig‘ib-
yechiluvchi, statsionar - doimiy); beton qorishmasini tayyorlash 

---

88
jarayoni xarakteri bo‘yicha (davriy va uzluksiz harakatlanuvchi); 
texnologik  jarayonlarning  avtomatlashganlik  darajasi  bo‘yicha 
(avtomatlashmagan, yarim avtomatlashgan, maxsus dastur asosida 
boshqariladigan avtomatlashgan).
Qurilish jarayonidagi beton ishlari hajmlari, bajarilish mud-
datlari va ehtiyojiy jadalliklariga bog‘liq ravishda beton qorishmasi 
quyidagicha tayyorlanadi:
– alohida turuvchi ko‘chma betonqorgichlarda, beton ishlari 
hajmi juda kichik, jadalligi 3...6 m
3
/soat gacha bo‘lgan va obyekt 
markaziy bazalar va yirik qurilish maydonlaridan uzoqda joylashgan 
sharoitlarda;
– ko‘chma betonqorgich qurilmalarida ishlar bajarilish muddati 
kam, hajmi esa katta bo‘lsa, obyekt katta maydonlarda joylashib, 
beton ishlari jadalligi 6...12 m
3
/soat ni tashkil qilgan sharoitlarda;
–  statsionar  yig‘ib-yechiladigan  betonqorgich  qurilmalari 
yoki beton zavodlarida beton ishlari jadalligi 12 m
3
/soat yuqori va 
davomiyligi 5...6 yilni tashkil qiladigan obyektlarda;
–  alohida  loyihalar  bo‘yicha  quriladigan  beton  qorishmasi 
tayyorlash zavodlarida. Ular, asosan, ish hajmi va jadalligi ancha 
katta bo‘lganda, markaziy ishlab chiqarish bazalari tarkibida bo‘lib, 
uzoq muddatga foydalanishga mo‘ljallangan bo‘ladi.
Zamonaviy betonqorgich texnika va qurilmalari Shveytsariyada 
joylashgan «Libxerr» firmasi tomonidan taklif qilingan bo‘lib, ular 
bugungi  kunda  dunyoning  yuzdan  ortiq  mamlakatlarida  e’tibor 
qozongan. Firmaning «Mobilmix» nomi bilan mashhur qurilmalari 
tarkibida ko‘chma va statsionar betonqorgichlar bo‘lib, ularning 
quvvati 30 m
3
/soat dan 180 m
3
/soat gacha bo‘lishi mumkin.
Zamonaviy konstruksiyali beton zavodlar (3.4-rasm) yig‘ilib-
yechiladigan metall konstruksiyalar majmuyi bo‘lib (10), atroflari 
asbofanera, ishlov berilgan metall qatlam yoki penopolistrol bilan 
qoplangan maxsus xitlar (11) yordamida o‘ralgan bo‘ladi. Zavod 
binosiga egilish burchagi 18° dan katta bo‘lmagan lentali konveyerli 
(1) transport galereyasi (2) tutashgan bo‘ladi va uning ikkinchi tomoni 

---

89
to‘ldiruvchilar ombori bilan bog‘lanadi. Zavod quvvati va ishlash 
texnologik sxemasiga bog‘liq ravishda transport galereyasida bir yoki 
ikki lentali konveyerlar (2) o‘rnatilishi mumkin. Lentalar kengligi 
650, 800 yoki 1200 mm bo‘lib, ular yordamida shag‘al, chaqiq 
tosh va qumlar qadoqlash uskunalari ustida joylashgan bunkerlar 
(5) ga yuklanadi. Shu joyda sement, suv va maxsus qo‘shimchalar 
uchun bunker va idishlar joylashadi. Har bir bunkerdagi materiallar 
miqdorini  nazorat  qilish  uchun  maxsus  datchiklar  o‘rnatiladi. 
Sement bunkerga siqilgan havo yordamida pnevmoquvurlar (6) 
da uzatiladi. Bunkerlar soni bir nechta bo‘lishi mumkin, ya’ni 2 ta 
sement uchun, 1-2 ta qum uchun va kamida 3 ta yirik to‘ldiruvchilar 
uchun. Yirik gidromeliorativ inshootlar qurilishida turli xil tarkibda 
beton qorishmalari tayyorlash talab qilinadi va bunday sharoitlarda 
bunkerlar soni yana ham ko‘p bo‘lishi mumkin. Bunkerlar sig‘imlari 
beton zavodning 1,5-2 soat ishlashini ta’minlashga mo‘ljallangan. 
Bunkerlarning materiallarni chiqarish qismi qadoqlash bo‘limi (7) ga 
kiradi. Bu bo‘limda har bir material uchun alohida bittadan qadoq-
lash uskunasi (dozator) o‘rnatiladi. Barcha materiallar dozatorlarda 
og‘irliklari bo‘yicha qadoqlanadi. Shu yerning o‘zida suv va maxsus 
qo‘shimchalar uchun ham alohida dozatorlar o‘rnatilgan.
Zamonaviy  zavodlarda  materiallarni  yuklash,  qadoqlash 
jarayonlari  to‘la  avtomatlashtirilgan.  Materiallar  qadoqlanib, 
bo‘lganidan so‘ng zulfinlar ochilib, ular umumiy bunker (7) ga 
tushadi.  Umumiy  bunker,  betonqorgichlar  (10)  va  buraluvchan 
voronkalar (9) aralashtirish bo‘limida joylashadi. Betonqorgichlar 
aralashtirish bo‘limida bir qatorda, ikki qatorda yoki to‘rttasi bir 
blok bo‘lib joylashishi mumkin. Aralashtirish bo‘limi ostida beton 
qorishmasini  tarqatuvchi  bo‘g‘in  joylashadi  (12)  va  shu  yerda 
transport vositalari qabul qilinadi va ularga maxsus zulfinlar bilan 
jihozlangan bunkerlardan beton qorishmasi yuklanadi.
Beton zavodi texnologik sxemasiga bog‘liq holda, betonqor-
gichlar bir qatorli, ikki qatorli yoki bir maydonchada aylana shaklida 
joylashtirilishi mumkin.

---

90
Uzluksiz ishlaydigan beton zavodining va qurilmalari, asosan, 
ikki pog‘onali sxemada quriladi. Shuni qayd qilish zararki, uzluksiz 
ishlaydigan zavodlar, davriy ishlaydigan beton zavodlariga nisbatan 
kichik hajmdagi binolar qurilishi va qurilmalariga kam metall va 
boshqa materiallar sarflanishi bilan xarakterlanadi.
Beton qorishmasini tayyorlash zavodlari va qurilmalarining 
barqaror  ish  faoliyatlari,  omborlarda  barcha  materiallar  kerakli 
zaxirasini tashkil qilish orqali amalga oshiriladi. Omborlar sig‘imi 
alohida har materialga bo‘lgan bir sutkalik ehtiyoj va kerakli zaxira 
me’yori bilan belgilanadi.