Гидромелиорация ишларини ташкил этиш ва технологиясининг умумий масалалари. Фан ривожининг тарихий тараққиёти

2.3-расм. Қазилмалар ва кўтармаларнинг схемалари
а, б, в – тегишли равишда тўғрибурчакли, кўп бурчакли, юмалоқ котлован; г – траншея; д – дамба (кўтарма).

Тасмасимон узунликдаги иншоотлар (каналлар, дамбалар, хандаклар ва б)да (2.3-расм, г, д) грунт хажми тахминан қуйидаги формула бўйича аниқланади:

V  (F₁ + F₂) l/2, (6)

бу ерда F₁ ва F₂ – иншоотларнинг бўйлама кесими синган нуқталарда уларнинг икки чеккадаги кўндаланг қирқимларининг юзаси, м²; l – бу қирқимлар ўртасидаги участканинг узунлиги, м. Хисоблаб топилган хажм амалдагидан каттароқ бўлади.

Аниқроқ хисоб-китоблар учун Винклер формуласидан фойдаланилади:


V  [(F₁ + F₂)/2 – m (H₁ – H₂)²/6]l , (7)

бу ерда m – рахларнинг жойлашиш коэффициенти; H - иншоотлар қирқимларининг чуқурлиги ёки баландлиги, м.

Келтирилган формулаларнинг барчасидан кўндаланг қиялиги 0,1 дан ошмайдиган участкаларда иншоотлар қуришда фойдаланиш мумкин.
Тасмасимон узунликдаги иншоотлар бўйича ишларнинг хажмларини компьютерда хисоблаш мумкин.
Ер сиртининг қиялиги катта бўлган, нотекис рельефли жойларда, ёнбағирларда, геологик тузилиши ёки конфигурацияси мураккаб бўлган холларда тупроқ иншоотларни горизонтал ва вертикал чизиқлар билан оддий геометрик шаклларга ажратиш ва уларнинг хажмларини қисмларга бўлиб аниқлаш лозим.
Грунт массаларининг баланси – бу қазилмалар ва кўтармалар ўртасида грунтнинг оқилона тақсимланишини акс эттирувчи лойиха хужжат. У профилли қазилмалардан олинган грунтдан кўтармалар қуришда (грунтни ташиш узоқлиги хамда объект бўйича тупроқ ишларининг умумий қиймати минимал бўлган шароитда) энг яхши фойдаланишни хисобга олган холда схемалар (2.4-расм) ва жадваллар (2.2-жадвал) тарзида тузилади.
Схемаларда грунтни жойдан жойга кўчиришнинг барча йўналишлари стрелкалар билан кўрсатилади, унинг хажмлари ва уни ташиш узоқлиги ёзиб қўйилади. Грунт массалари баланси рўйхатининг чап қисмида қазилмаларнинг барча турлари ва уларнинг хажмлари, ўнг қисмида – кўтармалар ва уларнинг хажмлари кўрсатилади.
Грунт массаларининг балансини тузишда яроқсиз грунтларни олиб ташлаш, асосларни тайёрлаш билан боғлиқ ишлар, чуқурларни қайта тўлдириш, грунтни қўшимча жойдан жойга кўчириш, шунингдек профилли кўтармаларда грунтни ўта шиббалаш, чўкишга захиралар ва жойдан жойга кўчиришда грунт исрофи хисобга олиниши лозим. Қазилмаларнинг хажмларини санаб ўтилган барча омилларни хисобга олган холда аниқлаш керак. Барча қазилмалар хажмларининг йиғиндиси барча кўтармалар хажмларининг йиғиндисига тенг бўлиши лозим.