Gidrografik ob'ektlar uch guruhga bo'lishish uchun odatiy holdir

Masshtab (nem. Ma|3stab, map — oʻlchov va stab — tayoq), miqyos — chizma, plan, aerofotosʼyomka yoki haritadagi nuqtalar orasidagi uzunlikning joydagi masofalar uzunligiga nisbati. Masshtab sonli, chiziqli va koʻndalang boʻladi. Sonli Masshtab kasr yoki nisbat bilan beriladi. Bunda haritadagi 1 sm joyga 1000 sm to'g'ri keladi, demakdir. Chiziqli Masshtab sm larga boʻlingan chiziq bilan koʻrsatiladi. Bu chiziqda haritadagi 1 sm ga joyga necha m yoki km toʻgʻri kelishi koʻrsatib qoʻyilgan boʻladi. Plan va haritada 2 nuqta orasidagi masofani aniq oʻlchash va oʻlchangan masofalarni harita yoki planga tushirish uchun kundalang Masshtab ham ishlatiladi. Kundalang Masshtab baʼzi bir geodezik asboblarda va maxsus lineykalar bilan chizib berilishi mumkin. Geografik haritalarda sonli Masshtab haritadagi bir nuqtaga yoki birorta chiziqqa tegishli boʻladi, qolgan joylardagi uzunliklar xususiy Masshtab asosida aniqlanadi. Geografik haritalardagi masofalar xususiy Masshtab bilan maxsus formula yordamida hisoblab chiqariladi.

6. Topografik kartada masofani o'lchash.

Tayanch iboralar: lineyka,
Joyda masofani uch usulda: bevosita, bilvosita va dalnomer yordamida o‘lchash mumkin. Bevosita o ‘lchash usulida masofa o‘lchov asbobi bilan to‘g‘ridan - to‘g‘ri o‘lchanib, uzunligi aniqlanadi. Masofani bu usulda o‘lchash uchun po‘lat lenta, ruletka va invar simdan foydalaniladi. Bu asboblar po‘lat yoki invar (64% temir va 34% nikel qorishmasi) dan yasaladi. Po‘latdan yasalgan o‘lchov asboblari yordamida masofani 1:1000-1:25000 aniqlikda, invardan yasalgan asboblar yordamida 1:25000-1:1000000 aniqlikda o'lchash mumkin. Masofani o‘lchash asbobi yordamida to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchamasdan uning uzunligini biror boshqa o ‘lchash natijalaridan foydalanib matematik formulalar asosida hisoblab topishga bilvosita (vositali) o ‘lchash deyiladi. Uchburchakning uchta burchagi va bitta tomonini o‘lchash natijalaridan foydalanib, qolgan ikki tomonini sinuslar teoremasi asosida aniqlashni bunga misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bilvosita o‘lchash usulida masofa uzunlngini 1:1000 - 1:250000 aniqlikda hisoblab chiqarish mumkin.
Joyda masofani bevosita va bilvosita o‘lchash ancha murakkab ish hisoblanadi va bunga ko‘p vaqt ketadi. Shuning uchun masofani o‘lchashning osonroq yo‘lini topish zarur bo‘lib qoldi. Dalnomer deb ataluvchi asbob ixtiro qilingandan keyin bu ish birmuncha osonlashdi, turli dalnomerlar, chunonchi optik dalnomer, svetodalnomer, radiodalnomerlar ixtiro qilindi va o‘zlashtirildi. Masofani o‘lchashda dalnomerlaming bundan boshqa turlari ham ishlatiladi. Keyingi yillarda masofani bilvosita o ‘lchashda lazerdan ham foydalanilmoqda. Masofa optik dalnomerlar bilan 1:200 - 1:5000 aniqlikda, svetodalnomer va radiodalnomerlar bilan 1:10000 - 1:400000 aniqlikda o‘lchanadi.
7. Topografiyani Evropada rivojlanish tarixi. sirkul. masshtab
Tayanch iboralar: evropa, tadqiqotlar, plan
Topografiya (yun. topos — joy va ...grafim) — Yer sirti (qurukGʻshk tabiiy sirti elementlari va unda joylashgan inson faoliyatiga bogʻliq obʼyektlar)ni geometrik jihatdan oʻrganish, ularni plan va xaritalarda tasvirlash bilan shugʻullanadigan ilmiy-texnik fan. Topografiya yirik masshtabli topografik xaritalarni tuzish bilan bogʻliq dala oʻlchash va hisobchizma ishlarini; joyda sʼyomka bazasi tarmogʻini qurish; oddiy asbob va usullarda bajariladigan sʼyomka ishlarini, aerofototopografik usulda bajariladigan sʼyomka ishlarini tashkil qilish va amalga oshirish; topografik xaritalar tuzishning hamma bosqichlarida tahririy ishlarni taʼminlash; topografik xaritalar uchun shartli belgilarni ishlab chiqish va ularni mukammallashtirish kabi masalalar bilan shugʻullanadi. Yer tabiiy sirtini oʻrganishda topografiya tabiiy va iqtisodiy geografiyaga asoslanadi; Yer sirtining tasvirini qogʻoz (tekislik)da hosil qilish (topografik xaritani yaratish)da esa u geodeziya va xaritagrafiya maʼlumotlaridan foydalanadi.Bizga malumki joy-yer yuzasining kichik bir bo‘lagidan barcha past balandliklar va undagi jamiki ob'ektlar yig‘indisidir.Joy tarkibi oz turiga ko‘ra ikki yirik guruhga ajratiladi:relef va joyning mahalliy elementlari. Topografik xarita-relef va mahalliy jismlar aniq,tushunarli va ko‘rgazmali ravishda tasvirlangan joyning asosiy chizmali hujjatidir. Topografik xaritalarda mahalliy jismlar umumiy qabul qilingan shartli belgilar bilan,relef esa balandlik nuqtalari ko‘rsatilgan egri chiziqlar (jigar ranggida)bilan tasvirlanadi.

8. Topografik kartada gidrografik obektlarni tasvirlash

Tayanch iboralar: daryo, ko'l, buloq, botqoqlik, shartli belgilar
Geografik elementlar h’amma kartalarda bir xilda mukammal tasvirlanmaydi. Masalan, biron mavzuga bag’ishlangan kartada uning mazmuniga mos h’olda georgafik elementlar tanlanadi. Misol uchun tuproqlar kartasiga aloqa ywllari va ah’oli vositalari, relef kartalari uchun esa aloqa ywllari va ah’oli yashaydigan joylarning hammasi tasvirlanishi shart emas. Lekin kartaning mazmuni va maqsadiga, tasvirlanaёtgan elementlarning ah’amiyatiga qarab bazi bir geografik elementlarning h’amma mavzuli kartalarda bwlishi shart. Masalan, o’rta Osiyoga tegishli mavzuli kartalarda gidrografik obektlarni ah’amiyati katta bwlgani uchun imkoni boricha twlaroq kwrsatiladi. Chunki suv obektlari (gidrografiya) mavzuli kartalarning boshqa elementlarini bir-biriga bog’lovchi zarur elementdir.
5. Masshtabi 1:30 000 ga teng bo'lik kartada tomonlari 2x2 ga te to'rtburchakning haqiqiy maydonini toping

Variant №90

5. Topografik kartada maydon o'lchash.
Tayanch iboralar: geometrik, mexanik
Er boʼlaklarining xoʼjalik ahamiyatiga, ularning shakliga, katta-kichikligiga, oʼlchashda ishlatiladigan asboblar va kerakli maʼlumotlarning bor-yoʼqligiga qarab yuzani hisoblashning quyidagi usullari qoʼllaniladi:
1 Аnalitik usul
2 Grafik usul
3 Mexanik usul
Аnalitik usul bu - Yuza joyda oʼlchangan chiziqlar va burchaklar orqali geometriya, trigonometriya va analitik geometriya formulalari boʼyicha hisoblanadi. Masalan, tomorqalar, qurilish maydonchasi yer boʼlaklari, yakka imorat yoki inshoot bilan band maydonlarni hisobga olish va har xil maqsadlar uchun yer boʼlaklarini ajratish uchun ularni oddiy geometrik shakllarga — uchburchak, toʼgʼri burchakli toʼrtburchak, ayrim vaqtlarda trapetsiyaga boʼlib olib, har birining yuzasi tegishli oddiy formulalar bilan hisoblanadi va ularning yigʼindisini olib umumiy yuza topiladi.
Katta maydonlar, masalan, xoʼjaliklar yeri ularning chegara nuqtalari koordinatalari boʼyicha hisoblanishi qulay boʼladi va aniq natija beradi

6. Nomenklatura xaqida tushuncha.

Tayanch iboralar: nomenklatura, varaqlarga bo'linishi
Topografik kartalarni varaqlarga ajratish grafalash deyiladi va uni amalga oshirishga asos qilib 1:1000 000 masshtabli karta varag`i qabul qilinadi. Nomenklatura deb topografik kartalar ayrim varaqlarini belgilash sistemasiga aytiladi. 1:1000 000 masshtabli kartani tuzish uchun yersirti tasviri Grinvich meridianidan boshlab uzoqlik bo‖yicha har 6 0dan 60 ta ikkiburchak (ustun)larga bo‖linadi, ular arab raqamlarida 1800 meridiandan boshlab sharqqa tomon nomerlanadi. Agar nomerlash 0 0dan boshlansa, bunday, ikki burchakliklar zonalar deyiladi. Zonalar hisobi ustunlarnikidan 30 ga farq qiladi, masalan, 42 ustun-bu 12 zona. yersirti tasviri kenglik bo‖yicha har 4 0dan parallellar bilan ekvatordan shimolga va janubga lotin alifbosi bosh harflari bilan belgilanadigan qatorlarga bo‖linadi ( 6.3- rasm). 1:1 000 000 (millionli) karta varag`i nomenklaturasi qator harfi va ustun nomeridan yig`iladi, masalan, K-42.

7. Topografik karta shartli belgilari.

Tayanch iboralar: masshtabli, asshtabsiz. tushuntiruvchi