Gidrografik ob'ektlar uch guruhga bo'lishish uchun odatiy holdir

Topografik shartli belgilar — plan va xaritalarda joy obʼyekti va ular toʻgʻrisidagi tafsilotlarni grafik tasvirlash tizimi; ular yordamida obʼyekt va tafsilotlarning oʻrni, sifati hamda soniy tavsiflari koʻrsatiladi.
Topografik shartli belgilarb. bir nechta asosiy turlarga boʻlinadi. Oʻz oʻlchamlari boʻyicha plan masshtabida haqikiy nisbatlari saklangan hodda tasvirlanishi mumkin boʻlgan obʼyektlar masshtabli shartli belgilar bilan beriladi; plan masshtabida tashqi koʻrinishi (konturi)ni tasvirlash imkoni boʻlmagan yoki tasvirlaganda ham kichkinaligidan nuktaga aylanib ketadigan obʼyektlar masshtabsiz shartli belgilar bilan beriladi. Bu belgilar obʼyektlar oʻrnashgan joyni, ularning sifat va soniy tavsifini koʻrsatish imkonini beradi. Bunda obʼyektlar oʻrnashgan joy shartli belgining bironbir nuqtasi bilan koʻrsatiladi; chiziqyai obʼyektlar — daryolar, yoʻllar, aloke simlari, chegaralar va h.k. chizikli shartli belgilar bilan koʻrsatiladi. Bu belgilar obʼyektlarning oʻrnini, ularning boʻylama oʻqi boʻyicha koʻrsatish imkonini beradi.
Biror obʼyekt plani uning vazifasi va masshtabiga qarab, masshtabli va masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlanishi mumkin. Mas., yirik masshtabli topografik planlarda hamma aholi yashaydigan joylar masshtabli belgilar bilan koʻrsatiladi. Mayda masshtabli xaritalarda esa ular, odatda, masshtabsiz belgi — punson bilan koʻrsatiladi. Topografik shartli belgilarb. tuziladigan xaritani maqsad mazmuniga qarab ishlab chiqiladi.

6. Topografik kartada maydon o'lchashning geometrik usuli

Tayanch iboralar: paletka, planimetr, shaffof qog'oz, kataklarga bo'lish
Topografik karta va planlarda maydonlar yuzasini analitik, geometrik va mexanik usullarda aniklash mumkin.
Topografik karta va planlarda murakkab konturlarning maydonini geometrik usulda topish uchun konturning yuzi oddiy geometrik shakllarga (uchburchak, turtburchak, trapesiya va xokazo) bulinadi, xar bir geometrik shakl kartada aloxida ulchanib, uning maydoni geometrik formulalar yordamida xisoblab topiladi. Bu oddiy shakllarning yuzasini yigindisi aniklashimiz kerak bulgan murakkab konturning yuzasi buladi.
3. Topografiya fanining maqsad va vazifalari. Boshqa fanlar bilan aloqadorligi.
Tayanch iboralar: obekt, predmet, maqsad, vazifa
Topografiya tushunchasini fanga dastlab kadimgi grerk olimi Klavdiy Ptolomery (90-168 yillar) kiritgan. Ptolomery gerografiyaning yer yuzasida joylashgan muxim ob'erktlarining (shaxar va kishloklar, toglar, daryolar, derngizlar va boshkalar) joylanishi tugrisidagi tarmogini topografiya derb atagan. Umuman, topofafiya kadim zamonlardan boshlabok gerografiyaning bir tarmogi sifatida vujudga kerlgan va asrlar davomida gerografiya bilan boglik xolda tarakkiy etib kerlgan. XVIII asr urtalarida Rossiyada davlat yoki ayrim viloyatlarni yozma ravishda tasvirlash topografiya derb yuritilgan. Bu davrda yaratilgan topografik tasvirlarga misol kilib atokli rus olimi P.I.Richkovning «Orernburg topografiyasi» (1762 y),Astroxan topografiyasi» (1774 i) va boshkalarni kursatish mumkin. Bu kitoblarda ayrim viloyatlarning tabiati va axoliery batafsil ba'yon kilingan. XVIII asrning oxri va XIX asrning boshlarida kapitalizmning rivojlanishi tabiiy rersurslardan tula foydalanish vazifasini kuyadi. Shu sababli territoriya tugrisidagi topografik tasvirlar xamda uncha mukammal bulmagan kartalar talabga javob bera olmay koldi. Natijada XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab sistermatik ravishda katta-katta territoriyalarning plani olina boshlandi.
XIX asrning boshlarida armiyaning mukammal kartalarga bulgan talabining usishi munosabati bilan territoriyaning topografik kartalarini tuzish ishlari ayniksa avj oldi. Rossiyada 1822 yilda xarbiy topograflar korpusi tuzilib,bu korpus plan olish va karta tuzish ishlarini uz kuliga oldi.
Shunday kilib XIX asr boshlarida topografiya mustakil fan sifatida gerografiyadan ajralib chikib, topografik plan olish bilan shugullanadigan fanga aylandi.

4.Topografik kartani ramkasi.

Tayanch iboralar: ichki, tashqi, minutli
Hamma topografik xaritalarning shimol va janub tomonlari parallellar bilan hamda sbarq va g‘arb tomonlari meridianlar bilan chegaralangan. Topografik xaritani 4 tomondan chegaralab turgan meridian va parallellar ushbu xaritaning ichki ramkasi bo‘lib hisoblanadi. Topografik xaritalarning ichki ramkasidan tashqari tashqi va minutli ramkalari ham bor. Tashqi ramka qalin chiziqdan iborat bo‘lib, xaritani bezatib turadi. Minutli ramka esa ichki va tashqi ramkalar orasida ko‘rsatiladi va bir minutning uzunligi oq yoki qoraga bo‘yalgan bo‘ladi. Minutli ramka bilan tashqi ramka oralig‘ida minutli ramkaga qo‘shimcha qilib har 10 sekundga teng bo'lgan oraliq nuqtalar bilan belgilanadi
5. Masshtabi 1:30 000 ga teng bo'lgan topografik kartada tomonlari 3x2 ga teng b to'rtburchakning haqiqiy maydonini toping.

Variant № 67

5. Topografik kartalarda geografik ob'ektlarni o'rganish:
Tayanch iboralar: gidrogrfaik, relef, tayanch nuqta
Kartalardan foydalanish va o'qishni osonlashtirish uchun kartada geografik obyektlarning qulay shartli belgilarigina ishlatiladi. Masalan, ko'mir konining shartli belgisi rangining qoraligi va shaklining aniqligi bilan ajralib turadi. Kartada, birinchi navbatda dastur va darslikdagi obektlar kattaroq va ko'zga tashlanadigan qilib tasvirlanadi. Masalan, elektrostantsiyalar kartasida issiqlik stansiyalari qizil, suv elektrostansiyalari to'q ko'k rangda, atom elektrostantsiyalari qora rangda beriladi.
Kartografik tasvirlar ikki xil shaklda berilishi mumkin:
1. Kartada tasvirlanadigan obyektlar shunday shartli belgi yoki rang bilan tasvirlanadiki, uni ko'rish bilanoq shu obyekt to'g’risida tasavvur hosil qilish va uni ko'z oldiga keltirish mumkin. Bunday shartli belgilar realistik tasvirlar deb yuritiladi. Dengizlar, ko'llar, materiklar, orollar, o'rmonlar, botqoqliklar, daryolar, kanallar, avtomobil yo'llari va h.k. larning shartli belgilariga qarab, shu obyektlar to'g’risida aniq tasavvur hosil qilish mumkin.
2. Geografik obyektlar shartli ravishda qabul qilingan shartli tasvir yordamida tasvirlanadi. Shartli belgilar rangi ba'zan kartadagi tasvirlangan mazmunga to'g’ri kelmaydi. Masalan, geometrik belgilar, harflar, strelkalar, chiziqlar, sanoat va qishloq xo'jalik tarmoqlarini ko'rsatuvchi ranglar ana shundaydir. Realistik tasvirlarni o'qish va tushunish oson. Shartli belgilarni o'qish va tushunish birmuncha qiyin. Lekin kartalarda ikkalasi birgalikda ham alohida ham tasvirlanishi mumkin.
6. Topografiya to'g'risidagi dastlabki ma'lumotlar
Tayanch iboralar: Ptolomey, Gerodot, Strabon