Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

GRUNT VA AERATSIYA ZONASI SUVLARI
13.1. AERATSIYA ZONASI SUVLARI
Aeratsiya zonasi suvlariga tuproq va yer yuzasiga yaqin qat usti suvlari
kiradi.
Tuproq  suvlari.  Tuproq  suvlari  yerning  eng  ustki  yuza  qismida
atmosfera yog‘inlarining (yomg‘ir, qor, jala) hamda havodagi suv bug‘-
larining kondensatsiyalanishi va yerga shimilishi, singishi natijasida paydo
bo‘ladi  (13.1-rasm).  Bu  suv  issiq  iqlimli  rayonlarda  fasliy  xarakterga
ega.  Ko‘pincha  havo  haroratining  ko‘tarilishi  bilan  bug‘lanib  ketishi
mumkin. Nam iqlimli hududlarda (Yevropaning shimoliy rayonlarida,
G‘arbiy Sibir,  Uzoq sharq  o‘lkalarida va h.k.)  bu suv  uzoq saqlanish
xususiyatiga ega. Shuning uchun quruq iqlimli hududlarda tuproq suvi-
ning bug‘lanishi oqibatida yer sathida oq tuz dog‘lari vujudga keladi.
Namli o‘lkalarda tuproq suvi esa organik moddalarga nihoyatda to‘yingan
bo‘ladi.
Qat  usti  suvlari.  Bu  turkumga  kiruvchi  yer  osti  suvlarining  paydo
bo‘lishi aeratsiya zonasida tarqalgan jins qatlamlarining ichida joylash-
gan,  qalinligi  1—3  m,  maydoni  bir  necha  o‘n  metr  bo‘lgan,  o‘zidan
suvni yaxshi o‘tkazmaydigan gil qatlamlariga bog‘liq holda paydo bo‘ladi.
Qat usti suvlarining vujudga kelishida tuproq suvlari katta rol o‘ynaydi.
Chunki tuproq suvlari o‘z harakati jarayonida aeratsiya zonasidagi suv
o‘tkazmaydigan qatlamlarga duch kelib, ana shu qatlamlar ustki qismida
yig‘ila boshlaydi (13.1-rasm) va ba’zan katta miqdordagi chuchuk yer
13.1-rasm. Tuproq,  qat usti va grunt  suvlarining yotish sxemasi  (M.X.Drujindan, ba’zi
o‘zgartirishlar bilan).  1 —  tuproq suvi;  2  — grunt  suvlari  oqimi  vujudga keltirgan  qum
qatlami;  3  —  suv  o‘tkazmaydigan  qat;  4  —  qat  usti  suvining  sathi;  5  —  grunt  suvi  va
uning oqim yo‘nalishi; 6 — suv o‘tkazmaydigan gil qatlami; 7 — yer osti grunt suvining
yer  yuzasiga  buloq  holatda  chiqishi;  8  —  grunt  suvi  sathining  depression  yuzasi.

---

2 1 3
osti  suvini  hosil  qiladi.  Qat  usti  suvining  yillik  zaxirasi  shu  hududga
tushadigan yog‘inning miqdoriga, havo namligiga va haroratiga bog‘liq
holda o‘zgarib turadi.
Qat usti yer osti suvlari bor maydonlarni insonlar bilishgan. Bunday
maydonlarda quduqlar qazishib, o‘zlarining xo‘jalik faoliyatlarida suvidan
foydalanishgan. Chunki kimyoviy tarkibi bo‘yicha qat usti suvlari aksa-
riyat holatlarda chuchuk, kam minerallashgan suvlar guruhiga mansub.
Lekin oxirgi yillarda bu suvlar tarqalgan hududlarda ekologik vaziyat
o‘zgarishi natijasida suv tarkibi, xossa va xususiyatlari butunlay o‘zgarishi
holatlari ham kuzatilmoqda.
Qat  usti  suvlari  ba’zan  ko‘tarilib  tuproq  suvlari  bilan  qo‘shilishib
yoki qatlam bo‘ylab pastga qarab harakat qilishi ham mumkin. Birinchi
holatda yerning usti qismida zaxlash, botqoqlanish jarayonlari vujudga
kelsa, ikkinchi holatda grunt suvlari sathining ko‘tarilishiga, bu holat
ham sho‘rlanish jarayonlarini yanada rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
Qat usti suvlari kon qurilish ishlarini olib borishda ham o‘z ta’sirini
o‘tkazishi  mumkin.  Jumladan,  shaxta  yoki  boshqa  kon  inshootlarini
qazib o‘tish jarayonida shu suv qatlamlariga duch kelib qolish kutilmagan
qiyinchiliklar kelib chiqishiga olib keladi. Bu holat kon qurilishi lozim
bo‘lgan maydonlarning gidrogeologik sharoitiga katta e’tibor berilmog‘i,
yaxshilab o‘rganilmog‘ani taqozo etadi.