Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

  —  shtativ;  2  —  shtativ  o‘rnatiladigan  asos;  3  —  shtativ  asosini  gorizontal  holatga
keltirishda  ishlatiladigan  vint;  4
  —  suspenziya  solinadigan  stakan;  5  —  aralashtirgich;
6
— pipetka tutgichi; 7 — 100 mm li pipetka; 8 — chegaralovchi halqa; 9 — suspenziyaga
botish  darajasini  ko‘rsatuvchi  ko‘rsatkich;  10
  —  rezina  shlang;  11  —  rezina  nokcha;
12
— katta pipetkani yuvish uchun ishlatiladigan stakan; 13 — pipetkadan suspenziyani
quyish  uchun  ishlatiladigan  stakan;  14
  —  vanna;  15  —  mustahkamlash  vinti.  Bundan
tashqari  Sabanin  usulida  qo‘llaniladigan  anjomlar,  elaklar  jamlamasi  ham  ishlatiladi.

---

1 5 6
Grunt va suv aralashmali kolbaga 25 sm
3
 4% li yoki 6,7% li piro-
fosfornordan (Na
4
P
2
O
7
) natriy solinadi. So‘ngra kolba teskari sovitgich
yoki  4  dan  5  sm  gacha  diametrli  vorankali  po‘kak  qopqoq  bilan
berkitiladi va suspenziya 1 soat davomida sekin-asta qaynatiladi. Qayna-
tilgan suspenziya 15—20°C haroratgacha sovitilib ko‘zlarining o‘lcha-
mi 0,1 mm bo‘lgan elak orqali diametri 14 mm li, voronka kiydirilgan
xajmi 1 l bo‘lgan shisha silindrga ag‘dariladi. Kolbaning ichki yuzasida
qolgan jins zarralari yuvgichdan tushuvchi suv oqimi orqali yaxshilab
yuvib tushiriladi.
Elakda tutilib qolgan zarralar va agregatlar suv oqimi bilan chinni
kosachaga yuvib tushiriladi, ularni rezina qinli dasta yoki yupqa g‘ilof
kiydiriligan barmoq bilan yaxshilab ezg‘ilanadi. Kosachada hosil bo‘lgan
muallaq  suyuqlik  ko‘zlarining  o‘lchami  0,1  mm  bo‘lgan  elak  orqali
silindrga ag‘dariladi. Kosachadagi cho‘kmani silindrga quyish kosacha
tubida  qolgan  zarralar  ustidagi  suvni  to‘liq  tiniqlanishigacha  davom
ettiriladi.
Elakda tutilib qolgan zarralarni chini kosacha tubida qolgan zarralarga
qo‘shib, ularni avvaldan tortilgan chinni tigel yoki shisha stakanchaga
o‘tkaziladi  va  qum  hammomda  bug‘lantirilib,  o‘zgarmas  massagacha
quritish shkafida quritiladi.
O‘zgarmas massagacha quritilgan jins zarralari ko‘z o‘lchamlari 0,5;
0,25; 0,1 mm bo‘lgan elakdan elab o‘tkaziladi.
Tarkibida organik moddalar bo‘lgan gil jinslarni tahlil qilishda zarralar
ko‘zlari o‘lchami 10; 5; 2; 1; 0,5; 0,25; 0,1 mm bo‘lgan elaklar jamlamasi
orqali elanadi.
Ko‘zlari 0,1 mm bo‘lgan elakdan o‘tgan zarralar suspenziyali silindrga
o‘tkaziladi.
Elaklarda tutilib qolgan jins fraksiyalari tortiladi. O‘lchov silindrdagi
suspenziya esa 1 l hajmga yetkaziladi.
Namuna  olish  oldidan  tayyorlangan  suspenziya  1  min  davomida,
cho‘kma  silindr  tubidan  sekin-asta chayqatilib  ajratiladi.  Chayqatilib
aralashtirilgan suspenziya namuna olinguncha bo‘lgan vaqt davomida
xoli qoldiriladi.
Suspenziya  namunalari  olish  vaqti  (0,05;  0,01;  0,005;  0,001  mm
dan kichik zarrachalar bilan) tindirish boshlangan vaqtdan keyin jins
zarrachalarining  zichligi  va  harorati  hisobga  olingan  holda  (O‘zRST
817—97) aniqlanadi. Namuna suspenziyasidan pipetkaga olish chuqurligi
va davomiyligi 9.3-jadvalda berilgan.
Namuna olishda pipetkani yopiq holatda shtativ bo‘ylab ko‘tariladi
va markaz bo‘yicha suspenziyali silindrga tushiriladi. Ma’lum vaqt o‘t-
gach,  pipetkani  aspirator  bilan  tutashtiruvchi  jo‘mrakni  burash  bilan
o‘lchov chizig‘iga yetguncha, suspenziyani pipetka ichiga so‘rilishi amal-
ga oshiriladi. So‘ngra jo‘mrak berkitiladi, pipetka sug‘urilib, silindrdan

---

1 5 7
boshqa tarafga olinadi, tayanch halqasigacha pastga tushiriladi hamda
suspenziya avvaldan og‘irligi o‘lchangan shisha stakancha yoki chinni
tigelga o‘tkaziladi.
Pipetkani shtativning yuqori qismiga o‘rnatilgach va pipetka bilan
rezina shlang va bir yoqlama jo‘mrak bilan birlashuvchi kolbadan o‘sha
stakancha  yoki  tigel  oz  miqdordagi  distillangan  suv  bilan  yuviladi.
Stakanchalardagi namunalar qum hammomda (105
±2°C harorat ostida)
o‘zgarmas massaga erishguncha bug‘latiladi va analitik tarozida tortiladi.
Jins zarralarining stakandagi massasi g
0
 bo‘lgan havo harorati quruq-
ligidagi namunalarni tahlil etishda yoki gigroskopik namlikka bo‘lgan
tuzatishlarni hisobga olgan holda quyidagi formula bo‘yicha hisoblab
topiladi:
1
0
1 0,01
g
w
g


,
bu yerda: g
0
 — jinsning mutlaq-o‘rtacha namunasi massasi, g;
g
1
 — jinslarning havo harorati quruqligidagi (yoki gigroskopik
namlikdagi) o‘rtacha namunasi massasi, g;
w — gigroskopik namlik, %.
Jinsning  tashkil  etuvchi  0,5;  0,25  va  0,1  mm,  o‘lchamdan  katta
bo‘lgan fraksiyalar tarkibi h % larda ushbu formula bo‘yicha hisoblanadi:
0
(100
)
p
g
g
L
k


,
bu yerda: g
p
 — doimiy og‘irlikkacha quritilgan, berilgan jins fraksiyasi
massasi, g;
g
0
 — gigroskopik (yoki tabiiy) namlikka bo‘lgan tuzatish bilan
olingan jinsning o‘rtacha namunasi massasi, g;
k —  1,0 mm  dan katta  o‘lchamli jins  fraksiyasi yig‘indisi-
ning tarkibi, %.
O‘rganilayotgan  jinsning  0,005  mm  dan  kichik,  0,01  mm  dan  ki-
chik,  0,005  mm  dan  kichik  hamda  0,001  mm  dan  kichik  fraksiyalar
tarkibi (L) quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi:
0
1000
(100
)
A
g Vp
L
k




,
bu yerda: A — doimiy hajmida, o‘zgarmas og‘irlikkacha quritilgan tup-
roq fraksiyasining massasi, g;
g
0
 — tahlil uchun olingan tuproqning mutlaq quruq o‘rtacha
namunasi massasi, g;
V
p
 — pipetka hajmi, sm
3
;
k — 1 mm dan katta o‘lchamli tuproq fraksiyalari yig‘indisi-
ning miqdori, %.

---

1 5 8
So‘ngra  0,05  mm  dan  0,01  mm  gacha  bo‘lgan  fraksiyalar  tarkibi
0,05 mm va 0,01 dan kichik fraksiyalar foiz tarkiblari orasidagi tafovut
bo‘yicha hisoblab topiladi. Aynan shunday yo‘sinda jinsning 0,01 mm
dan  0,005  mm  gacha  va  0,005  mm  dan  0,001  gacha  fraksiyali  foiz
tarkiblarining miqdorlari ham hisoblab topiladi.
Jinsning 0,001 mm dan kichik fraksiyasini hisoblashda kiritiluvchi
disperslovchi  tarkibiga  tuzatishlar  kiritiladi,  buning  uchun  jinsning
berilgan fraksiyasi massasidan pipetka hajmida quritilgan mutlaq quruq
disperslovchi massasi ayirib tashlanadi.
Jinsning  0,1  mm  dan  0,05  mm  gacha  bo‘lgan  fraksiyasi  quyidagi
tafovut  orqali  topiladi:  100 % dan  pipetka  yordamida  aniqlanuvchi
(disperslovchi kiritilishiga  bo‘lgan tuzatishni  hisobga olgan  holda) va
elash  tahlili  usuli  orqali  olingan  ma’lumotlar  asosida  olingan  barcha
fraksiyalar yig‘indisi ayirib tashlanadi.
Tahlil natijalari jurnal ko‘rinishda berilishi joiz bo‘lib, unda o‘rganil-
gan jins tarkibida mavjud bo‘lgan quyidagi o‘lchamli fraksiyalar % da
ko‘rsatiladi: 10; 10—5; 5—2; 2—1; 1—0,5; 0,5—0,25; 0,25—0,1; 0,1—
0,05;  0,05—0,01;  0,01—0,005;  0,005—0,001  mm  va  0,001  mm  dan
kichik.
Tahlil natijalari qo‘llanilgan disperslovchi gigroskopik (yoki tabiiy)
namligi foiz tarkibi va zichligini ko‘rsatish orqali kuzatib borilishi zarur.
Amaliyotda sof gil, ayniqsa lyoss va lyossimon jinslarning granulo-
metrik  tarkibini  aniqlash  bilan  bir  vaqtda  mikroagregat  tarkibi  ham
aniqlanadi. Mikroagregat tarkibini aniqlashda, granulometrik tarkibni
aniqlashga qarama-qarshi o‘laroq, kimiyoviy ta’sir qo‘llanilmaydi, jins
laboratoriya tahlili uchun faqat suvda ivitish va fizik-mexanik (ezish,
silkitish va h.k.) ta’sir etish yo‘li bilan tayyorlanadi.
Mikroagregat usul jinslarning tabiiy holatini ifodalaydi. Bu ikki yo‘l
bilan  aniqlangan  jins  tarkibini  tashkil  qilib  turuvchi  gil  zarralarining
miqdori bir-birlaridan farq qiladi. Bu farqni fanda jinslarning mikro-
agregat ko‘rsatkichi deb yuritilib, quyidagicha ifodalanadi:
K
mikr
=g
gran
 
-  g
mikr
.
Bu yerda K
mikr
 — mikroagregat ko‘rsatkichi,
g
gran
  —  jinslar  granulometrik  tarkibini  aniqlash  yo‘li  bilan
olingan gil zarralarining miqdori,
g
mikr
  —  jinslar  mikroagregat  tarkibini  aniqlash  yo‘li  bilan
olingan gil jinslarining miqdori.
Gil jinslarining granulometrik tarkibini kimyoviy ta’sir etish (dispers)
yo‘li bilan tayyorlanganda gil zarralarining  ko‘p bo‘lishiga sabab jins
tarkibidagi qum va chang zarralarining maydalanishidir. Shuning uchun
mikroagregat yo‘li bilan tayyorlanib aniqlangan chang zarralar miqdori
doimo ko‘p, gil zarralar miqdori kam bo‘ladi.

---

1 5 9
Gil jinslarining mikroagregat ko‘rsatkichi (K
mikr
)turli rayonlar, turli
genetik turdagi gil jinslari uchun turlicha bo‘lishi mumkin. Bu esa ularni
klassifikatsiyalarga ajratishda, qurilish nuqtayi nazardan baholashda katta
ahamiyatga ega.