Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

p
 va ko‘ndalang V
s
 to‘lqinlarning tarqalish tezligi qiy-
matlari maydoncha gruntining seysmik xossalari bo‘yicha toifasini belgi-
lashda  qo‘shimcha  omil  vazifasini o‘taydi  va  injenerlik-geologik  ish-
lanishlar natijalariga qarab, nazariy yoki tajriba yo‘li bilan aniqlanadi.
Qurilish maydonchasining seysmikligi SMT  xaritasida mavjud bo‘lsa,
uni 6.4-jadval hamda injener-geologik izlanishlar natijasiga asoslanib
o‘zgartirishga ruxsat etilmaydi.
Tog‘ jinslari xususiyatlarini, ya’ni mustahkamligini, ularda seysmik
to‘lqinning, tarqalish tezligini, yer osti suv sathi chuqurligini hisobga
olgan  holda, zilzila  kuchining  umumiy  o‘zgarishini ballarda  hisoblab
chiqarish mumkin:
DI = DI
v si
+ DI
yessch
+ DI
rx
,
bunda:
DI — seysmik kuchning o‘zgarishi, ballarda;
DI
vsi
 — tog‘ jinsining seysmik qattiqligini o‘zgarishi hisobiga,
(
r .Vr )
DI
yessch
 — yer osti suvlarining sath chuqurligini o‘zgarishi hiso-
biga,
DI
r
 — rezonans hodisasining o‘zgarishi hisobiga.
Imorat va inshootlar qurilishi rejalashtirilayotgan hududularda tarqal-
gan tog‘ jinslarida seysmik kuchning ma’lum ballarda oshishi yoki kama-
yishini S. M. Medvedev (1962) tomonidan taklif etilgan formula yorda-
mida ham aniqlash mumkin:

---

1 0 1






2
0,04
0
0
akt
0
1,67 lg
h
i
V
V
I
e
.
Bo‘shoq tog‘ jinslarining rezonans xususiyatini hisobga olgan holda,
yer qimirlash ballarda o‘zgarishi esa quyidagi formula yordamida amalga
oshiriladi (Jo‘rayev, Abdusalomov, 1989):









2
0,04
0
0
akt
0
0
1,67 lg
3,32 lg
h
i
i
i
V
Ti i
V
T
I
e


.
Bu yerda, V
0
 va V
i
 — o‘rganilayotgan va o‘rta (etalon qilib olingan)
tog‘ jinslarining  ko‘ndalang seysmik  to‘lqin tezligining  qiymati, m/s;
D
i 
va
 
D
0
    —  o‘rganilayotgan  va o‘rta  tog‘  jinslarining zichlik  qiymati,
g/sm
3
; h — tog‘ jinslari qatlamlaridagi mavjud yer osti suvining yotish
chuqurligi,  m;  T
i
  va  T
0
  —  o‘rganilayotgan  va  o‘rta  tog‘  jinslarining
tebranish davri, m/s; 
d
i 
va 
d
0
 — o‘rganilayotgan va o‘rta tog‘ jinslari-
dagi  to‘lqin  tezligining  so‘nish  koeffitsiyenti,  e  —  doimiy  qiymati,
e»2,71. Yuqorida qayd etilgan ikki usuldan foydalanib tuzilgan xarita
katta aniqlikka ega bo‘ladi.
Birinchi  holda  seysmilogik,  mikroseysmik  hamda  o‘rganilgan
gidrogeologik,  geomorfologik,  injener-geologik  ma’lumotlarni  tahlil
qilish  asosida  u  yoki  bu  hudud  uchun  seysmik  ballarning  o‘zgarishi
(ïðèðàùåíèå ñåéñìè÷åñêîé áàëüíîñòè) xaritasi  tuziladi, u asosida
esa mikroseysmik rayonlashtirish xaritasi yaratiladi. Bu xarita shahar,
qishloq  qurilishida  tuziladigan  bosh  loyihaga  asos  bo‘lib,  qurilish
inshootlari va imoratlar o‘rnini belgilashda katta ahamiyatga ega.
Qurilish  ishlarini  6  balli  rayondan 7  balli  rayonga  ko‘chirish  yoki
yer  qimirlash  kuchini  1  ballga  oshirish,  qurilish  qiymatini  8—10%
oshirishga olib keladi.
Seysmik  faol  hududlarda  qurilish  ishlarini  olib  borishda  davlat
tomonidan tasdiqlangan qonun-qoidalarga, talablarga rioya qilinmog‘i
zarur,  ya’ni shahar  qurilishida imoratlarning  balandligiga va  shakliga
katta talablar qo‘yiladi, ular quyidagilardan iborat:
— shahar hududida katta-katta ochiq maydonlarning bo‘lishi, ya’ni
zilzila sodir bo‘lgan taqdirda va undan keyin odamlarning yashashi uchun
yengil qurilmalar qurish uchun xavfsiz joy zarur;
— suv havzalarining bo‘lishi, ya’ni zilzila vaqtida chiqishi mumkin
bo‘lgan yong‘inlarni o‘chirish maqsadida foydalanish uchun suv zaxi-
rasiga ega bo‘lish;
— inshootlar orasidagi masofa, inshoot balandligidan 1,5 marotaba
katta bo‘lishi, chunki imorat talafot ko‘rganda bir-biriga ta’sir qilmasligi
kerak.

---

1 0 2